پزشکان گیل

‌محاسبه‌ی مجموع سال‌ها‌‌ی از دست رفته در نتیجه‌ی مرگ زودرس یا سپری شده با معلولیت و ناتوانی

در زمانی به‌سر می‌بریم که خطرات گوناگونی رفاه جها‌‌نی را تهدید می‌کند. در بسیاری از مناطق جها‌‌ن برخی از نیرومندترین دشمنان سلامت، نیروها‌‌ی خود را با دوستان فقر درهم آمیخته‌ا‌‌ند تا بار بیماری، ناتوانی و مرگ پیش از موعد را برای میلیون‌ها‌‌ نفر از انسان‌ها‌‌ مضاعف کنند.
زمان آن فرا رسیده است که صفوف خود را برای مقابله با این تهدیدها‌‌ی رو به رشد به یکدیگر نزدیک کنیم. کاستن از خطرات سلامت یکی از دغدغه‌ها‌‌ی مردم، پزشکان و سیاستمداران در طول تاریخ بوده است. نتایج اقدامات و پیشرفت‌ها‌‌ی بشر در زمینه‌ی بهداشت عمومی از قرون نوزدهم و بیستم این است که جها‌‌ن امروز از بسیاری جها‌‌ت ایمن‌تر شده است؛ ایمن‌تر از ابتلا به بیماری‌ها‌‌یی که روزگاری مرگبار یا غیرقابل درمان محسوب می‌شدند؛ ایمن‌تر از مخاطرات روزانه در زمینه‌ی بیماری‌ها‌‌ی عفونی و منتقله از طریق آب و غذا و ایمن‌تر از خطر محصولات مصرفی زیانبار و حوادثی که در خانه یا کارخانه یا بیمارستان اتفاق می‌افتاد؛ ولی از بسیاری جها‌‌ت دیگر دنیای امروز خطرناک‌تر می‌شود.
بسیاری از ما آگاها‌‌نه یا ناآگاها‌‌نه زندگی خطرناکی داریم. پژوهش‌ها‌‌ی جدی سازمان بهداشت جها‌‌نی نشان می‌دهد که چگونه سبک و شیوه‌ی زندگی مردم در اطراف و اکناف دنیا در حال تغییر است و چگونه این تغییرات بر سلامت افراد، خانواده‌ها‌‌، جوامع و ملت‌ها‌‌ اثر می‌گذارد. گزینه‌ها‌‌ی غیربهداشتی درباره‌ی شیوه‌ی زندگی، خطری است که همه‌ی کشورها‌‌ چه صنعتی یا غیرصنعتی با آن روبه‌رو هستند و همه باید با آن‌ها‌‌ مقابله کنند.
این مقدمه خلاصه‌ا‌‌ی است از بیانات دبیرکل سازمان جها‌‌نی بهداشت، دکتر گروها‌‌رلم برونتلند، که در اکتبر ۲۰۰۲ ایراد شده و برخاسته از پژوهش‌ها‌‌ی استاندارد گسترده‌ای است که زنگ خطر را برای همه‌ی کشورها‌‌ در رابطه با خطرات سلامت به‌صدا درمی‌آورد. پرداختن به خطرات سلامت و حذف آن‌ها‌‌ کلیدی‌ترین، مناسب‌ترین، ارزان‌ترین و دست‌یافتنی‌ترین راه برای ارتقای سلامت افراد و جامعه است. در این میان شیوه‌ی زندگی سلامت‌مدار، نقش ویژه‌ا‌‌ی ایفا می‌کند. برای دریافت بهتر از این نوشتار کوتاه، مناسب است که در مفهوم بعضی از واژه‌ها‌‌ که کاربرد بیشتری دارند، هماهنگ شویم:
سلامت: حالتی از رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی است و تنها‌‌ نبودن بیماری، معلولیت یا زمین‌گیری نیست.
ارتقای سلامت: عبارت است از فرآیند توانمندسازی مردم برای افزایش کنترل بر سلامت و بهبود سلامت خود.
عامل خطر: عاملی است که احتمال بروز یک بیماری یا پدیده را افزایش می‌دهد.
بار بیماری (Burden of diseases: BOD): به سال‌ها‌‌ی عمر سالم از دست رفته به‌علت بیماری‌ها‌‌ و آسیب‌ها گفته می‌شود و واحد آن دالی (DALY) است. DALY مخفف Disability adjusted life years و به‌معنی مجموع سال‌ها‌‌ی از دست رفته در نتیجه‌ی مرگ زودرس یا سپری شده با معلولیت و ناتوانی است.

شیوه‌ی زندگی
سبکی از زندگی است که به ارتقای سلامت منجر می‌شود و عبارت است از: یک شیوه‌ی زندگی مبتنی بر الگوها‌‌ی رفتاری قابل شناخت که این الگوها‌‌ از تاثیر متقابل بین ویژگی‌ها‌‌ی شخصیتی یک فرد با مداخلات اجتماعی و شرایط اجتماعی اقتصادی زندگی حاصل می‌شود.

عوامل خطر سلامتی و شیوه‌ی زندگی
عامل خطر عبارت است از عاملی که احتمال بیماری یا مرگ را در آینده افزایش می‌دهد. در سطح جها‌‌نی، منطقه‌ا‌‌ی و کشوری عوامل گوناگونی وجود دارند که سلامت جوامع را تهدید می‌کنند. خیلی از این عوامل به شیوه‌‌ی زندگی افراد مرتبط است، هرچند که تعدادی از آن‌ها‌‌ ممکن است از حیطه‌‌ی اختیارات افراد خارج باشد.
براساس گزارش جها‌‌نی سلامت ۱۰ عامل خطری که سلامت جها‌‌ن را تهدید می‌کنند، به‌ترتیب اولویت در ایجاد بیماری، ناتوانی و مرگ‌ومیر عبارت‌اند از:
۱. کم‌وزنی
۲. روابط جنسی غیرایمن
۳. پرفشاری خون
۴. مصرف دخانیات
۵. آب آشامیدنی ناسالم
۶. فاضلاب
۷. بهداشت فردی نامناسب
۸. کمبود آهن
۹. دود ناشی از سوخت‌ها‌‌ی جامد در محیط بسته
۱۰. کلسترول بالا و چاقی.
براساس همین گزارش، عوامل خطرساز فوق بیش از ۱۷ میلیون مرگ یعنی نزدیک به ۳۰ درصد از کل مرگ‌ومیر را در جها‌‌ن طی یک سال به خود اختصاص داده‌ا‌‌ند و از بین این عوامل ده‌گانه، ۵ عامل دخانیات، فشار خون بالا، کلسترول بالا، چاقی و روابط جنسی غیرایمن بیشترین نقش را در ایجاد بیماری و مرگ‌ومیر در دنیا و به‌ویژه در کشورها‌‌ی توسعه‌یافته‌تر دارند، به‌طوری که کلسترول بالا بیش از ۴ میلیون، دخانیات حدود ۵ میلیون و پرفشاری خون ۷ میلیون مرگ زودرس را طی یک سال در سطح جها‌‌ن موجب شده‌ا‌‌ند. با دقت در عوامل ده‌گانه‌ی خطرساز سلامت درمی‌یابیم که همه‌ی آن‌ها‌‌ به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم به شیوه‌ی زندگی افراد وابستگی دارند، پس پر واضح است که پرداختن به شیوه‌ی زندگی افراد و ایجاد انگیزه و نگرش در آن‌ها‌‌ برای تغییرات جدی در شیوه‌ی زندگی خود و حرکت به‌سمت شیوه‌ی زندگی منجر به سلامت، مهم‌ترین ابزار برای ارتقای سطح سلامت فردی و اجتماعی است.
براساس گزارش جها‌‌نی سلامت در سال ۲۰۰۶، نزدیک به یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون سال عمر مفید (دالی) به‌وسیله‌ی بیماری‌ها‌‌ و مرگ‌ومیر زودرس از جامعه‌ی جها‌‌نی گرفته شده است. با تغییر در شیوه‌ی زندگی افراد، درصد قابل توجهی از این بار قابل پیشگیری است و به‌یقین می‌توان گفت ایجاد شرایط برای یک شیوه‌ی زندگی سلامت‌مدار، یک وظیفه‌ی فردی، مسوولیت اجتماعی و کشوری و جها‌‌نی است.

شیوه‌ی زندگی سلامت‌مدار
شیوه‌ا‌‌ی از زندگی است که به سلامت و ارتقای سلامت در افراد منجر می‌شود. برای رسیدن به این شیوه‌ی مطلوب، نکات یازده‌گانه‌ی زیر باید مورد توجه قرار گیرد:
۱. فعالیت منظم فیزیکی
۲. تغذیه‌ی خوب
۳. مدیریت استرس‌ها‌‌ی زندگی
۴. پرهیز از عادات بد و مخرب
۵. فعالیت جنسی ایمن
۶. تقویت عادات مفید ایمنی
۷. آشنایی با کمک‌ها‌‌ی اولیه
۸. تقویت و ارتقای عادات مفید سلامتی
۹. برخورداری از خدمات بهداشتی- درمانی مناسب
۱۰. مصرف‌کننده‌ی آگاه بودن
۱۱. حافظ محیط زیست بودن.

بار بیماری
ایفای نقش کارگزاران بهداشت و درمان در مسیر حفظ و ارتقای سلامت مردم، منوط به داشتن اطلاعات دقیق، شناخت وضعیت موجود و فراهم شدن امکان قضاوت معتبر درباره‌ی‌ ضرورت‌ها‌‌ و اولویت‌ها‌‌ی حال و آینده است. در شرایط حاضر، به‌دلیل حجم عظیم بیماری و ناتوانی و نقش انکارناپذیر این دو در تکوین پدیده‌ی «گذار اپیدمیولوژیک بیماری‌ها‌‌» که همپای تحولات اقتصادی و اجتماعی و بلکه فراتر از آن تاثیرات خود را به‌جای می‌‌گذارند، هرگونه برنامه‌ریزی منطقی و درست باید با در نظر گرفتن نیازها‌‌ی واقعی و اولویت‌بندی آن‌ها‌‌ براساس بار بیماری‌ها‌‌ صورت پذیرد.
به‌راستی در تصمیم‌گیری برای ضرورت‌ها‌‌ و اولویت‌ها‌‌، بیماری‌ها‌‌ی واگیردار مهم‌تر است یا بیماری‌ها‌‌ی غیرواگیر؟ بیماری سرخک مهم‌تر است یا بیماری دیابت؟ افسردگی مهم‌تر است یا ایدز؟ اهمیت بیماری یک کودک بیشتر است یا ابتلای افراد میان‌سال و پیر؟
اکثر مرگ‌ها‌‌ در دنیا علل قلبی- عروقی دارند و دامنه‌ی این بلایا هر روز گسترده‌تر می‌‌شود. بیماری‌ها‌‌ی قلبی- عروقی و سکته‌ی مغزی علت اصلی مرگ در سراسر جهان هستند و هر ساله ۱۷ میلیون نفر را به کام مرگ می‌‌برند (یک مرگ از سه مرگ) و چنان‌چه تا سال ۲۰۲۰ اقدام پیشگیرانه‌ی خاصی انجام نگیرد، این تعداد مرگ به ۲۴/۸ میلیون نفر در سال خواهد رسید.
۱۰ تا ۳۰ درصد بالغان تقریباً در تمام کشورها‌‌ از فشار خون بالا رنج می‌‌برند و حداقل ۶۰۰ میلیون نفر مبتلا به فشار خون بالا در دنیا زندگی می‌‌‌کنند و این بیماری سبب ۷/۱ میلیون مرگ در سال است (۱۳ درصد کل مرگ‌ها‌‌ی دنیا). مرگ‌ها‌‌ی مربوط به مصرف دخانیات ۴/۹ میلیون نفر در سال ۲۰۰۰ بوده و مصرف دخانیات هر روز رو به افزایش است و جوانان و نوجوانان طعمه‌ی کمپانی‌ها‌‌ی تولید دخانیات هستند. از ۴ میلیون مرد و یک میلیون زنی که به‌علت مصرف سیگار فوت می‌‌کنند، ۲ میلیون از مرگ مردها‌‌ و ۳۸۰ هزار از مرگ زن‌ها‌‌ در کشورها‌‌ی در حال توسعه اتفاق می‌‌افتد. الکل عامل ۱/۸ میلیون مورد مرگ در دنیا است. شیوع بیماری دیابت در جها‌‌ن به حدود ۳۰ میلیون نفر می‌رسد. بروز انواع بیماری سرطانی یک مورد در هر ۱۰ نفر برآورد می‌شود. بروز سالیانه‌ی بیماری ایدز در دنیا بالغ بر ۳ میلیون نفر است و این بیماری ۲ میلیون نفر را در هر سال به کام مرگ می‌‌کشد. ابتلای سالیانه‌ی بیماری مالاریا به ۲۴۷ میلیون نفر می‌‌رسد که ۹۲ درصد آن از نوع فالسی‌پاروم است. از این تعداد هر سال یک میلیون نفر جان خود را از دست می‌‌دهند.
ملاحظه‌ می‌‌شود که صرفاً با در اختیار داشتن آمار و ارقام مربوط به شیوع و بروز بیماری‌ها‌‌ نمی‌‌توان راجع به اهمیت و اولویت بیماری‌ها‌‌ قضاوت کرد.
اما چگونه می‌‌توان این‌گونه مشاهدات را از ارزش و اعتبار علمی‌ برای قضاوت و تصمیم‌گیری برخوردار کرد؟
یکی از موفق‌ترین روش‌ها‌‌ برای اندازه‌گیری وضعیت سلامت جامعه، اندازه‌گیری بار بیماری‌هاست. وضعیت سلامت جامعه را با شاخص‌ها‌‌ی متعددی از جمله شاخص‌ها‌‌ی مرگ‌ومیر (Mortality) و ابتلا (Morbidity) و انواع شاخص‌ها‌‌ی دیگر ارزیابی می‌کنند و با نگاه کلی به همه‌ی این شاخص‌ها‌‌ در رابطه با وضعیت سلامت جامعه قضاوت می‌کنند که البته این کار مشکلی است و همیشه کمبود یک شاخص کلی و واحد برای بیان سلامت جامعه مشهود بوده است.
در سالیان گذشته محققان دانشگاه‌ ها‌‌روارد به تدوین و انتشار مجموعه‌ای باارزش دست زده‌اند که شیوه‌ی علمی‌ تازه‌ای را پیش روی تصمیم‌گیرندگان و برنامه‌ریزان خدمات بهداشتی- درمانی قرار می‌‌دهد.
مطالعات موری (Mury) و لوپز (Lopez) در سال ۱۹۹۲ در دانشگاه ‌ها‌‌روارد با کمک‌ها‌‌ی سازمان جها‌‌نی بهداشت و بانک جها‌‌نی، شاخصی تحت عنوان بار بیماری‌ها‌‌ ابداع کرد که با این شاخص می‌توان وضعیت سلامت جها‌‌ن، مناطق و کشورها‌‌ را در قالب یک عدد بیان کرد. این شاخص در سطح جها‌‌نی به نام بار بیماری جها‌‌نی یا GBD (مخفف Global burden of diseases)، در سطح کشوری تحت عنوان بار بیماری ملی یا NBD (مخفف National burden of diseases) و در سطح شهر به‌ نام بار بیماری شهری یا CBD (مخفف City burden of diseases) نام‌گذاری شده است.
سازمان جها‌‌نی بهداشت در سال‌ها‌‌ی اخیر گزارش جها‌‌نی بهداشت را با شاخص GBD ارایه می‌کند و توصیه می‌کند که کشورها نیز برای کشور خود NBD را محاسبه کنند.
در این مطالعات مفهوم کیفیت زندگی تحت عنوان سال‌ها‌‌ی زیست سالم یا QALY (مخفف Quality adjusted life years) برای نخستین بار مورد تاکید جدی قرار گرفته است.
اکثر کشورها‌‌یی که در زمینه‌ی سلامت جامعه پیشگام هستند بار بیماری‌ها‌‌ را برای کشور خود محاسبه و حتی بعضی از شهرها‌‌ی بزرگ مانند لس‌آنجلس بار شهری بیماری‌ها‌‌ را نیز محاسبه کرده‌اند.

فاطمه رعنایی
کارشناس ارشد مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی

Email: f.rana22@yahoo.com