پزشکان گیل

این تیتر کمی گمراه‌کننده است و برای این‌که داستان دست‌تان بیاید باید گفت‌وگو را تا ته بخوانید! دکتر مهرداد فرخی Ph.D. بهداشت محیط و عضو هیات علمی دانشکده‌ی بهداشت دانشگاه علوم پزشکی گیلان است. همان‌طور که در متن مصاحبه هم اشاره کرده‌ایم، گفت‌وگو با ایشان اولین بخش از گفت‌وگوها و گزارش‌هایی است که امیدواریم در شماره‌های آینده درباره‌ی مسایل عمده‌ی بهداشتی استان و کشور (از آب و مواد غذایی تا دفع زباله‌ها و…) ادامه داشته باشد. از دکتر فرخی شروع کردیم که اگرچه در این مورد مسوولیت خاص اجرایی ندارند، ولی به‌دلیل جایگاه آکادمیک خود توانسته‌اند بی‌طرفانه و روشنگرانه بر اطلاعات ما در این حوزه بیافزایند. از ایشان متشکریم که با وجود برخی ملاحظات، به پرسش‌های ما صادقانه پاسخ گفته‌اند. البته ما هم خیلی دنبال مصاحبه‌ی جنجالی و چالش‌برانگیز نبوده‌ایم!

ضمن تشکر از حضور شما در این گفت‌وگو، در آغاز بفرمایید تعریف شما از آب سالم چیست.
اگر بخواهیم خیلی ساده بگوییم، آب سالم آبی است که کیفیت آن مطابق با استانداردهای ملی ما باشد. ما یک استانداردهایی را تعریف کرده و به‌صورت قانون درآورده‌ایم که همه موظفیم آن را رعایت کنیم. استانداردهای کشور ما استانداردهای خوبی است و بر اساس گایدلاین‌های سازمان جهانی بهداشت (WHO) تعیین شده و در خیلی جاها از آن هم فراتر رفته است.
یعنی از استانداردهای بین‌المللی بهتر است؟
بله، چون استانداردهای WHO سعی می‌کند حداقل‌هایی را در نظر بگیرد که سلامت جامعه را به‌خطر نیاندازد و حتی کشورهای فقیر آفریقایی هم آن را رعایت کنند، ولی کشورهای پیشرفته مثل آمریکا و کشورهای اروپای غربی استانداردهای بسیار دقیق‌تر و شدیدتری دارند. در کشور ما هم حداقلش این است ‌که معیارهای WHO و در مواردی بیشتر از آن به‌صورت قانون درآمده است، ولی این‌که تا چه حدی رعایت می‌کنیم و چطور نظارت می‌شود بحث دیگری است.
این استانداردها بر اساس چه معیارهایی تدوین می‌شود؟
بر اساس سه معیار استاندارد کیفیت فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی؛ و اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم، امروزه یک‌سری استانداردهای رادیواکولوژیکی هم مطرح است. در کشور ما هم استاندارد میزان تشعشعات آلفا و بتا در آب به‌خوبی رعایت می‌شود.
در استاندارد فیزیکی مسایلی مثل کدورت و رنگ آب، میزان جامدات معلق، درجه‌ی حرارت و… مطرح است.
در کیفیت شیمیایی از ۳۰ سال پیش تا امروز علاوه بر برخی ترکیبات شیمیایی معدنی مثل نیترات‌ها و فلزات سنگین، به وجود برخی ترکیبات آلی در آب توجه زیادی می‌شود. یعنی از حدود ۳۵-۳۰ سال پیش در دنیا یک جنبشی به‌وجود آمده که توجه کنند به کیفیت مواد شیمیایی به‌خصوص مواد آلی. پیش از آن می‌گفتند اهمیت مواد بیولوژیکی که باعث انتقال بیماری‌های عفونی می‌شوند آن‌قدر زیاد است که فعلاً به کیفیت شیمیایی کاری نداشته باشیم. ولی امروزه توجه زیادی به انواع آلاینده‌های شیمیایی از سموم کشاورزی گرفته تا ترکیبات آلی طبیعی و مواد آلی سنتتیک در آب می‌شود و خطرات‌شان هم به‌خوبی شناخته شده که مهم‌تر از همه، خطر سرطان‌زایی‌شان است. به‌خاطر همین امروزه رشته‌ی جدیدی در دنیا به‌وجود آمده به نام «اپیدمیولوژی محیط زیست» که اپیدمی بیماری‌های ناشی از محیط زیست را بررسی می‌کند. بحث مواد شیمیایی معدنی به‌ویژه نیترات‌ها هم که از نظر خطراتی که می‌توانند ایجاد کنند به‌خوبی روشن است؛ به‌خصوص وقتی در آب به‌صورت نیتریت باشد یا در معده‌ی نوزادان نیترات به‌صورت نیتریت دربیاید و مت‌هموگلوبینمی ایجاد کند و کودکان سیانوزه به‌وجود بیاورد.
کیفیت بیولوژیک آب را بر اساس شاخص‌های میکروبی می‌سنجند. متاسفانه ما نمی‌توانیم همه‌ی میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا را در آب به‌طور روزانه ردیابی کنیم. بنابراین شاخص‌هایی را تعریف می‌کنیم که اگر در آب وجود داشته باشد نشان می‌دهد احتمال دارد آب به فاضلاب و مدفوع انسانی آلوده شده باشد. از بین این شاخص‌ها، مهم‌ترینش شاخص‌های گروه کلی‌فرم است: کلی‌فرم کل و کلی‌فرم مدفوعی. در استانداردهای کشور ما که مطابق با استانداردهای WHO است، هر دو این‌ها در نمونه‌برداری آب باید صفر باشد؛ مگر در دو درصد موارد که آن هم باید در ۱۰۰ نمونه که می‌گیریم، دو نمونه پشت سر هم نباید مثبت باشد. ولی باز از سال ۱۹۹۰ به این فکر افتادند که شاخص کلی‌فرم همه‌ی آلودگی‌های بیولوژیک از جمله ویروس‌ها یا بعضی تک‌یاخته‌های بیماری‌زا مثل ژیاردیا یا کریپتوسپوریدیوم‌ها را نشان نمی‌دهد. بنابراین شاخص‌های مکملی تعریف کردند و در سال ۲۰۰۷ اتحادیه اروپا را موظف کردند روی این گروه کلی‌فرم به‌عنوان شاخص تجدید نظر کلی کند. ما هم در کشورمان داریم به این سمت می‌رویم، ولی هنوز اصلی‌ترین شاخص کیفیت میکروبی ما در آزمایش‌های روزانه‌مان همان کلی‌فرم‌های مدفوعی است که متاسفانه شاخص خوبی برای تک‌یاخته‌ها و ویروس‌ها نیست.
آن تجدید نظر در چه جهتی است؟
در جهت تعریف شاخص‌های اضافی، مثلاً شناسایی تخم انگل‌ها در آب. البته با توجه به شرایط کشور ما خیلی کار سختی است و ما فعلاً در آزمایش‌های روزانه انجام نمی‌دهیم.
پس این تجدید نظر اثری بر ما نداشته است و ما در برابر تک‌یاخته‌ها و ویروس‌ها بی‌دفاع‌ایم.
در اتحادیه‌ی اروپا هم از سال ۲۰۰۷ این حرکت شروع شده است. در آن‌جا هم شاخص اصلی گروه کلی‌فرم است ولی محدودیت‌هایی دارد که به‌عنوان یک شاخص صددرصد مطمئن نیست. مثلاً در یک جامعه یک اپیدمی بیماری عفونی مثل اسهال اتفاق افتاده ولی در همان دوران آزمایش کلی‌فرم مشکلی نداشته است. یا برعکس، در جامعه‌ای چند ماه کیفیت آب مناسب نبوده و کلی‌فرم وجود داشته ولی بیماری‌ای از آب منتقل نشده است. به‌هرحال می‌توانیم این‌طور نتیجه بگیریم که استانداردهای آب در کشور ما طوری است که بر اساس آن ضوابط و زحمتی که مهندس‌های آب و فاضلاب می‌کشند، آبی که از تصفیه‌خانه خارج می‌شود دارای کیفیت بسیار مناسبی است (من پیشنهاد می‌کنم در همین استان تصفیه‌خانه‌ی آب سنگر را ببینید). حالا وقتی وارد شبکه ‌شد زوالی در این کیفیت به‌وجود می‌آید که نمی‌شود بگوییم تقصیر آن‌هاست. انشاءلله این بخش هم در آینده درست می‌شود و این را عرض ‌کنم که ما فعلاً وضعیت‌مان از لحاظ آب آشامیدنی بد نیست.
استانداردهای رادیواکولوژیک را نفرمودید.
استانداردهای ایران برای تشعشعات آلفا و بتا استانداردهای خوبی است و این تشعشعات هم معمولاً در آب‌های ما وجود ندارد مگر این‌که فاضلاب خاصی وارد آب شود یا از مناطق دارای تشعشعات آب برداشت کنیم که معمولاً این اتفاق نمی‌افتد. در مجموع این مساله در بحث آب جزو مسایل کم‌اهمیت‌تر است، در مقایسه با بحث کیفیت بیولوژیک و به‌ویژه شیمیایی که گفتیم امروزه خیلی مورد توجه است.
آقای دکتر، علی‌رغم این‌که شما می‌فرمایید وضع آب آشامیدنی ما مورد تایید است، اگر بخواهیم این‌ها را تک‌به‌تک بررسی کنیم، در همان بخش استانداردهای فیزیکی هم گاهی با چشم غیرمسلح کدورت آب را می‌بینیم.
اگر کدورت آبی را با چشم غیرمسلح ببینیم من اصلاً پیشنهاد نمی‌کنم که آن آب مصرف شود. احتمالش را هم خیلی کم می‌دانم. کدورت آب شاخص بسیار مهمی است و تصفیه‌خانه‌های آب ما هم بر اساس آن شاخص دارند بهره‌برداری می‌شوند. مثلاً من خودم شاهدم تصفیه‌خانه‌ی سنگر آب را با کدورت NTU 2000 می‌گیرد و با کدورت ۰/۲ یا NTU 0/3 تحویل می‌دهد، در حالی که استاندارد ما NTU 5 است. اهمیت کدورت در این است که اولاً ممکن است خود کدورت ناشی از بیوکلوئیدها باشد یعنی باکتری در آب وجود داشته باشد. (البته این خیلی کم اتفاق می‌افتد چون ما هم در خروجی‌ها آب را کلرینه می‌کنیم و هم در مسیر مجدداً کلرینه می‌شود.) ولی نکته‌ی بسیار مهم‌تر این‌که ممکن است وجود کدورت خودش از نظر بهداشتی خطرناک نباشد ولی مصرف‌کننده را سوق دهد به‌سمت مصرف آب غیربهداشتی، یعنی آبی که کدورت ندارد ولی ممکن است آلاینده‌های خطرناک‌تری داشته باشد که با چشم دیده نشود.
البته کدورت دیگری که شما می‌بینید مال وقتی است که شما آب را با فشار باز می‌کنید و حباب‌هایی در اثر گازهای معمولی در آن به‌وجود می‌آید. یا ممکن است در اثر زنگ‌زدگی لوله‌های داخلی شبکه ذرات اکسید آهن در آن باشد که این کدورت هم که رنگ آجری دارد خطر بهداشتی نیست (مثل آب چاه‌های زیرزمینی) ولی به‌دلیل رنگ و بوی آهن بیشتر بحث زیبایی‌شناختی و گوارایی آب مطرح است.
آقای دکتر، ما همین‌جا تفاهم کنیم؛ وقتی درباره‌ی آب حرف می‌زنیم کاری به آب ورودی به شبکه نداریم؛ منظور ما آن آبی است که در استان گیلان از شیر آب شبکه‌‌های آب شهری و روستایی خارج می‌شود. شما این آب خروجی را از نظر معیارهای فیزیکی چطور ارز‌یابی می‌کنید؟
آبی که ما در شهرها و روستاهای استان داریم مصرف می‌کنیم از نظر کیفیت فیزیکی و بیولوژیکی مشکلی ندارد. بهترین دلیلش هم این‌که ما در این‌همه سال بیماری‌های منتقله از آب نداشته‌ایم.
البته ما سال ۸۴ که اپیدمی التور بود، با ریاست وقت مرکز بهداشت استان مصاحبه کرده بودیم که ایشان به تاکید گفته بود این را تیتر کنید که آب روستایی ما بدترین آب روستایی در سطح کشور است.
اتفاقاً من همان سال ۸۴ که اپیدمی فقط در استان گیلان هم نبود و در سطح کشور بود، چند ماهی در مرکز سلامت محیط وزارت‌خانه بودم. البته نمی‌گویم روش‌های کنترل آب روش‌های درستی بود، شاید نبود (کلر زیاد می‌زدند و…) ولی به‌ضرس قاطع می‌توانم بگویم انتقال عامل بیماری از طریق آب خیلی کم بود و شاید آب نقشی در این اپیدمی نداشت. این‌که دوستان مطرح می‌کنند بله، ما در بخش نظارت روی آب روستایی خیلی مشکل داریم ولی در آب شهری این‌طور نیست. این‌که یک رییس مرکز بهداشت این حرف را بزند در واقع خودش را زیر سوال می‌برد چون دستگاه نظارت بر کیفیت آب‌ شهر و روستا مرکز بهداشت استان است.
من می‌خواهم بحث را به این سمت ببرم که ما الان چه در گیلان و چه در سایر استان‌ها با مشکل خیلی مهم‌تری مواجه هستیم و مشکل‌مان کیفیت شیمیایی و ترکیبات آلی آب است که خطر بسیار بزرگی است. وگرنه کنترل کیفیت میکروبی آب کار ساده‌ای است. ما در آب اگر کلر باقیمانده‌ای حدود ۰/۳ تا ppm 0/4 داشته باشیم با خیال راحت می‌توانیم آب را مصرف کنیم چون با مصرفش وبا، حصبه، اسهال خونی یا سایر بیماری‌های عفونی که از آب منتقل می‌شوند نمی‌گیریم.
اسهال‌های ویروسی چطور؟
ممکن است بگیریم. این حقیقت است که غلظتی از کلر که در تصفیه‌ی آب استفاده می‌کنیم در از بین بردن تخم انگل و ویروس‌ها بی‌تاثیر است. یعنی اگر می‌خواهیم آن‌ها را کنترل کنیم باید این غلظت را بالا ببریم که این بالا بردن غلظت مشکلات جانبی دارد. مخصوصاً در استان گیلان، با توجه به این‌که منابع آب پر از مواد آلی طبیعی است، افزایش بیش از حد کلر باعث به‌وجود آمدن ترکیبات سرطان‌زایی به نام تری‌هالومتان‌ها می‌شود. بنابراین ما نمی‌توانیم غلظت کلر را همین‌طور بالا ببریم، هر چند گفتم بعضی وقت‌ها این کار شده و کار درستی هم نبوده است.
ولی با این‌که ما از بالاترین حد مجاز کلر استفاده می‌کنیم، باز هم در آب خروجی از نظر بیولوژیکی مشکل داریم. این وسط در شبکه چه اتفاقی می‌افتد؟
این آلودگی میکروبی در آب خروجی دو منشا می‌تواند داشته باشد. یکی برمی‌گردد به همان عدم کارایی شاخص کلی‌فرم که گفتیم باید از شاخص‌های اضافی استفاده کنیم. گروه کلی‌فرم می‌تواند در شبکه‌ی توزیع آب رشد مجدد داشته باشد. یعنی یک گروه باکتری کلی‌فرم که توسط کلر آسیب دیده ولی کاملاً از بین نرفته است (و به‌دلیل همان آسیب دیدن در آزمایش خروج از تصفیه‌خانه رشد ندارد و جواب منفی است) می‌تواند در داخل شبکه، با توجه به غلظت مواد آلی که به‌خصوص در استان گیلان در آب وجود دارد، شروع به رشد مجدد کند و وقتی شما می‌آیید از شبکه نمونه‌برداری می‌کنید این‌بار مثبت شود. یا حتی بچسبد به جدار لوله و آن‌جا با سرعت خیلی زیادی رشد ‌کند و وقتی چسبید به جدار لوله، اگر کلر را ۲۰۰۰ برابر هم کنیم نمی‌تواند این باکتری را از بین ببرد.
جنس لوله‌ی مورد استفاده در این رشد نقش ندارد؟
عوامل متعددی مانند جنس لوله، فشار در شبکه، میزان تنش در لوله، سرعت آب، غلظت مواد آلی و… در این رشد مجدد نقش دارند.
و منشا دوم؟
باز این هم یک حقیقت است که عامل دیگر که باعث می‌شود ما در آب میکروب داشته باشیم، نفوذ فاضلاب به‌داخل شبکه است، به‌دلیل ناکارآ بودن شبکه‌ی آب. یک جای شبکه ممکن است لوله شکسته و سیفوناژ معکوس داشته باشد. در این صورت لوله‌ی فاضلاب وقتی از کنار لوله‌ی آب می‌گذرد می‌تواند فاضلاب را وارد شبکه کند و کلری که ما مجدداً می‌زنیم زمان کافی ندارد تا این عوامل بیماری‌زا را از بین ببرد.
خوب، از نظر کارآیی شبکه که فکر نمی‌کنم بتوانیم خودمان را با کشورهای پیشرفته مقایسه کنیم؛ شما بفرمایید اولاً وضع شهرها و روستاها از این نظر چقدر متفاوت است و ثانیاً استان گیلان در مقایسه با سایر نقاط کشور چه وضعی دارد؟
آب روستایی یک داستان کاملاً متفاوتی دارد. در حوزه‌ی شهری وقتی برای تامین آب برنامه‌ریزی می‌کنیم، مطالعات مربوط به انتخاب منبع آب چند سال طول می‌کشد؛ این‌که چه منبعی را انتخاب کنیم که بعضی آلاینده‌ها در آن نباشد، چون اگر باشد تصفیه‌خانه‌ی ما نمی‌تواند حذفش کند. (از این نظر بحث تصفیه‌ی فاضلاب از تصفیه‌ی آب خیلی مهم‌تر است، چون منابع آب ‌ما را آلوده می‌کند.) کارهای مهندسی که روی تصفیه‌خانه‌های آب شهری انجام می‌شود واقعاً با روستاها قابل مقایسه نیست. در روستاها معمولاً از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌شود. یک چاهی، چشمه‌ای را انتخاب می‌کنیم و به‌عنوان منبع آب بهسازی می‌کنیم و توسط یک خط انتقال و شبکه به دست مردم می‌رسانیم. بعد یک آبدار می‌گذاریم آن‌جا، یک وقت‌هایی کلر می‌زند، یک وقت هم نمی‌زند! البته در استان گیلان با توجه به کیفیت آب‌های زیرزمینی، در مواردی سیستم‌های تصفیه نیز به‌کار می‌رود و آزمایشگاه مجهزی در رابطه با کنترل کیفی آب نیز در حال کار است. با توجه به شرایط روستاهای کشور، مدیریت آب روستایی بسیار دشوار است و هر چند در این زمینه تلاش‌های زیادی صورت می‌گیرد، ولی واقعاً جای انتقاد وجود دارد. در شهر خیلی کار انجام می‌شود ولی مشکلات آب شهری آن‌قدر زیاد است که می‌توانیم بگوییم هنوز کافی نیست.
وضع استان در مقایسه با سطح کشور چطور؟
در مقایسه با سطح کشور ما باید اطلاعات سایر استان‌ها را هم داشته باشیم که معمولاً نداریم. یک آمارهایی هم گاهی دست ما می‌آید که یک مهر محرمانه هم رویش زده‌اند. ولی در مجموع در سطح کشور وضع ما بد نیست، چه از لحاظ کیفیت آب و چه از لحاظ خدمات مهندسی که ارایه می‌دهند؛ حتی در آب روستایی. من آماری دیدم از غلظت نیترات در آب منابع روستایی که در مقایسه با سایر استان‌ها وضع آب گیلان بد نیست. اعتراض به آب گیلان زیاد است که واقعاً شاید این‌قدر اعتراض لازم نباشد. یک جا‌هایی در استان، مخصوصاً در روستاها آهن آب‌شان خیلی بالاست، نمی‌توانند بخورند و اعتراض می‌کنند. ولی در روستاهای خیلی استان‌های دیگر آب‌شان آهن ندارد و می‌خورند، در حالی که کیفیت آب‌شان از نظر شاخص‌هایی که گفتیم خیلی بدتر از آب گیلان است.
آقای دکتر، رسیدیم به موضوع خیلی مهمی که ظاهراً مورد توجه شما هم هست: آلودگی‌های شیمیایی آب که موضوع روز است و به‌ویژه بحث نیترات‌ها در استان گیلان که خیلی حرف و حدیث زیادی دارد.
در بحث کیفیت شیمیایی آب گفتیم که تا ۳۰ سال پیش خطرات بهداشتی مواد معدنی مثل فلزات سنگین و نیترات‌ها خیلی مورد توجه بود.
الان مواد آلی مطرح است…
به‌خصوص سموم کشاورزی در آب که خیلی جای کار دارد و باید تمام شرکت‌های آب و فاضلاب به این سمت بروند که بتوانند آن را در آب ردیابی کنند. این توجه زیاد هم سه دلیل عمده دارد: یکی این‌که روز به‌روز این موارد آلی به‌صورت مصنوعی بیشتر تولید می‌شود و وارد زندگی می‌شود و همه‌ی این‌ها هم سر از منابع آب درمی‌آورد. وقتی شما یک اسپری روی پیراهن‌تان می‌زنید حتی این هم در نهایت باقیمانده‌اش سر از آب درمی‌آورد، یعنی شما پیراهن را می‌شویید و وارد فاضلاب می‌شود. علت دوم این‌که به‌روشنی ثابت شده بسیاری از این‌ها خطرات بهداشتی به‌خصوص سرطان‌زایی دارند. سومین دلیل هم این‌که امروزه با توجه به پیشرفت تکنولوژی، ما روش‌ها و دستگاه‌هایی داریم که غلظت‌های خیلی کم این مواد را هم می‌توانند ردیابی کنند و این توجیه برای شرکت‌های آب و فاضلاب که ما دستگاه‌های مجهز نداریم معنی ندارد و باید خودشان را تجهیز کنند. الان شاخص‌های مربوط به مواد آلی در استانداردهای ما هم وارد شده است.
در این بحث استان گیلان خیلی بیشتر از سایر استان‌ها باید دقت داشته باشد چون منابع آبش در معرض ترکیبات آلی طبیعی است. خطر این سموم کشاورزی واقعاً جدی است. وقتی ما مثلاً می‌بینیم سرطان دستگاه گوارش در استان گیلان بالاترین آمار را در سطح کشور دارد، چرا نمی‌آییم رابطه‌‌اش را با آب بررسی کنیم؟ باید به این مسایل خیلی توجه کرد چون هم ترکیبات آلی و هم فلزات سنگین با غلظت کم خطرات بهداشتی محسوب می‌شوند. وقتی ما آبی مصرف می‌کنیم که حاوی میکروب کلراست، همان لحظه وبا می‌گیریم، دنبال درمان می‌رویم، عوارضش را می‌بینیم و بالاخره بیماری تمام می‌شود؛ ولی وقتی این ترکیبات شیمیایی با غلظت‌‌های کم وارد بدن‌مان می‌شود، کم‌کم در بدن تجمع پیدا می‌کند و ۷-۶ سال بعد خودش را به‌صورت سرطان یا جهش ژنتیکی نشان می‌دهد و این واقعاً جبران‌ناپذیر است. متاسفانه فرایندهای معمول تصفیه‌ی آب هم در هیچ جای دنیا تاثیری روی این ترکیبات ندارد. با جوشاندن هم فقط بخش کمی از این‌ها بخار می‌شوند؛ بقیه، برعکس، حتی تغلیظ می‌شوند! در واقع این توصیه‌ی بهداشتی که می‌گفتیم آب را بجوشانید باید عوض شود؛ با جوشاندن شما موادی را که در آب وجود دارد تغلیظ می‌کنید.
بحث نیترات‌ها هم در آب خیلی اهمیت دارد و از دو جهت مورد توجه است: اول از جهت منبع نیترات؛ چون منبع ورود نیترات به آب‌های زیرزمینی یا فاضلاب است یا کودهای شیمیایی. اگر فاضلاب باشد، یعنی نیترات‌ها را به‌عنوان یک شاخص برای آلودگی فاضلاب بدانیم، از این نظر مصرف آبی که با فاضلاب آلوده شده باشد می تواند خطرناک باشد. علاوه بر این، وجود خود نیترات‌ها- از هر منبعی- یک خطر بهداشتی است. در مورد نوزادان و زنان باردار که گفتیم نیترات در معده‌ی نوزادان احیا می‌شود و تبدیل به نیتریت می‌شود و بعد خطر مت‌هموگلوبینمی و نقص انتقال اکسیژن و خفگی نوزاد، اما از آن بدتر این‌که آلاینده‌هایی که وارد محیط زیست می‌شوند تحت تاثیر مکانیزم Biotransformation تغییر شکل بیولوژیکی پیدا می‌کنند. نیترات‌ها هم از این راه می‌توانند تبدیل به ترکیبات صددرصد سرطان‌زایی به نام نیتروزامین‌ها شوند که دیگر مصرف این‌ها فقط برای نوزادان و زنان باردار خطر ندارد، بلکه برای همه‌ی مصرف‌کنندگان خطرناک است. ما متاسفانه نیتروزامین را در آب اندازه‌گیری نمی‌کنیم و فقط نیترات را می‌سنجیم که استاندارد آن ۵۰ میلی‌گرم در لیتر (در کشور ما ۴۵ میلی‌گرم در لیتر) است ولی گزارش‌هایی وجود دارد که مقدار نیترات در آب آشامیدنی ما از این بالاتر است.
ولی من می‌خواهم بعضی‌ها را که نگرانی دارند کمی راحت کنم. ما در صورتی که سایر آلاینده‌های شیمیایی را حذف کنیم، یعنی در صورتی که وجود نیترات نشان‌دهنده‌ی آلودگی مدفوعی نباشد، و به‌شرط این‌که برای نوزادان و زنان باردار منبع آب سالم تهیه کنیم، بقیه‌ی ما می‌توانیم غلظت بالاتر از استاندارد را هم مدتی تحمل کنیم.
فقط سرطان می‌گیریم…
نه، به‌شرط این‌که فقط نیترات باشد و دیگر نیتروزامین در آب وجود نداشته باشد. ببینید، ما خیلی مواقع مواد غذایی‌ای مثل سوسیس و کالباس و همبرگر می‌خوریم که غلظت نیتریتش خیلی بالاست و برای بزرگسالان خیلی خطراتش بیشتر است از آبی که ۷۰-۶۰ میلی‌گرم در لیتر نیترات دارد.
خوب، آن‌ها را نمی‌خوریم یا تبلیغ می‌کنیم مردم نخورند ولی آب را که نمی‌شود نخورد.
این را که من می‌گویم حرف سازمان جهانی بهداشت است که برای مدت کوتاهی حتی اگر آب با نیترات ۱۰۰ میلی‌گرم در لیتر بخورید خطری پیش نمی‌آید به‌شرط این‌که مصرف نیترات را از سایر منابع به‌ویژه از مواد غذایی کم کنید و برای زنان باردار و نوزادان هم از منابع دیگری آب‌شان را تامین کنید. ولی به‌هرحال نیترات شاخص خیلی مهمی در کیفیت آب است و متاسفانه مخصوصاً در مناطق روستایی که از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کنند و فاضلاب هم به‌خوبی کنترل نمی‌شود مشکل مهمی است.
دومین منبع ورود نیترات‌ها به آب فرمودید که کودهای شیمیایی است. در آن مورد اصلاً اقدامی انجام شده که ورود نیترات از آن راه کنترل شود؟
طبق آماری که من دیده‌ام، متاسفانه این‌طور نیست. یعنی هر سال تعداد شبکه‌های آب روستایی که به‌خاطر بالا بودن میزان نیترات از خط خارج می‌شود رو به افزایش است در دنیا این شبکه‌‌ها را بازیافت می‌کنند چون نیترات را به‌راحتی می‌شود با روش‌های بیولوژیکی یا شیمییایی از آب حذف کرد، ولی ما از خط خارج می‌کنیم و باز خوشبخت‌اش این است که وقتی به یک حدی از آلودگی می‌رسد این کار را می‌کنیم.
در شبکه‌های شهری نمی شود نیترات را از آب حذف کرد؟
حذف نیترات بیشتر مربوط به بحث تصفیه‌ی فاضلاب است. شاید ژورنالیست‌ها دوست دارند بحث‌ها داغ‌تر باشد، ولی به‌هرحال من می‌خواهم طوری اطلاع‌رسانی کنم که هم جامعه آگاه‌تر باشد و هم مدیران. WHO می‌گوید در دنیا ۸۰ درصد بیماری‌ها (هر بیماری که فکر کنید، نه فقط بیماری‌های عفونی) ناشی از دو عامل است: عدم تامین آب سالم و عدم دفع بهداشتی فاضلاب. ما به روستاهای‌مان آب دادیم و ۷۰ درصد روستاهای‌مان الان آب دارند ولی کمتر از ۰/۱ درصدشان سیستم‌های دفع مناسب فاضلاب دارند. پس به این نکته می‌رسیم که ما کارمان را درست انجام نداده‌ایم. توسعه‌ی پایدار وقتی است که متوازن باشد. WHO می‌گوید که این دو تا اهمیت‌شان به‌اندازه‌ی هم است. وقتی روستاها فاضلاب ندارند، منابع آب‌شان را دارند آلوده می‌کنند چون وقتی آب زیاد مصرف می‌کنند فاضلاب بیشتری هم تولید می‌کنند. همان WHO می‌گوید اگر می‌خواهید استراتژی‌ای تهیه کنید که مردم از بیماری‌های منتقله از آب دور باشند، توجه به این نکته حیاتی است. خیلی از کشورهای اروپایی می‌گویند ما فاضلاب‌مان را خوب تصفیه کنیم، دیگر آب را نمی‌خواهد تصفیه کنیم، فقط گند‌زدایی می‌کنیم و می‌دهیم دست مردم.
بحث حذف نیترات هم به این‌جا برمی‌گردد، یعنی اگر سیستم‌های تصفیه‌ی فاضلاب داشته باشیم، به‌راحتی می‌توانیم نیترات را با همان سیستم بیولوژیکی که وجود دارد حذف کنیم. الان نیترات علاوه بر این که خطر بهداشتی است، خطر زیست‌محیطی هم هست. تالاب انزلی در اثر نیترات و ازت و فسفر دارد نابود می‌شود و اگر بالا آمدن آب دریای خزر نبود شاید چند سال پیش از بین رفته بود. روش‌های حذف نیترات روش‌های ساده‌ای است و برخلاف حذف مواد آلی خیلی کار پیچیده‌ای نیست. می‌شود آن را به‌راحتی در تصفیه‌‌خانه‌ی آب و فاضلاب حذف کرد و در آب شهری با این سیستم‌های خیلی پیشرفته‌ای که داریم نباید نیترات برای‌مان خطر جدی باشد.
حالا که بحث به این‌جا رسید و با توجه به این‌که این‌جا می‌آمدید در همین خیابان ۱۰۴ کنده‌کاری‌ها را دیدید، نه به‌عنوان مسوول بلکه به‌عنوان مطلع خبری از پیشرفت پروژه‌ی تصفیه‌ی فاضلاب پیربازار دارید؟
من مشاور بعضی از پروژه‌های آب و فاضلاب هم هستم. تصفیه‌خانه‌ی پیربازار آماده‌ی بهره‌برداری است. مشکل این‌جاست که این شبکه‌ی انتقال فاضلاب باید کامل شود و روزی که این تصفیه‌خانه‌ها در انزلی و رشت راه بیافتد، ما واقعاً می‌توانیم بگوییم یک تحول بزرگ بهداشتی در استان گیلان خواهیم داشت.
این شبکه‌ی انتقال فاضلاب چند درصدش تکمیل شده است؟
این را اطلاعی ندارم.
پس تا این‌جا که رسیدیم می‌توانیم بگوییم آبی داریم با این کیفیت از نظر آلاینده‌های شیمیایی آلی و فلزات سنگین که در شستن میوه و سبزیجات و پختن غذا استفاده می‌کنیم و هیچ کارش هم نمی‌شود کرد. حالا می‌ماند آب آشامیدنی که ما یا با دستگاه‌های خانگی تصفیه می‌کنیم یا آب معدنی می‌خریم و می‌خوریم. در مورد این‌ها چه نظری دارید؟
در مورد آب معدنی به‌هرحال شما انتظار دارید با توجه به هزینه‌ای که بابت آن پرداخت می‌کنید، آب باکیفیتی داشته باشید. دستگاه نظارت روی کیفیت آب معدنی هم معاونت غذا و داروی وزارت بهداشت است و این هم از آن نکات جالب است که روی آب شهری و روستایی معاونت سلامت وزارت بهداشت نظارت می‌کند و روی آب معدنی معاونت غذا و دارو. نظارت وزارت بهداشت روی وزارت نیرو که آب شهری و روستایی را تامین می‌کند خیلی بیشتر از نظارت روی آب معدنی است، ولی این نکته را هم باید توجه داشت که آب معدنی دست بخش خصوصی است و بخش خصوصی هم دنبال این است که پرستیژ و بازارش حفظ شود. اگر کیفیت آب معدنی مطابق با برچسب‌های رویش باشد و نظارت وزارت بهداشت هم کافی باشد می‌توانیم بگویم کیفیت مناسبی دارد. البته یک نکته‌ی کوچک فقط فلوئور است که وزارت نیرو موظف است به آب شهری و روستایی اضافه کند و در آب معدنی وجود ندارد و کمبودش می‌تواند برای کودکان مشکل ایجاد ‌کند. البته من از میزان نظارت‌ معاونت غذا و دارو خبر ندارم ولی نظارت‌ وزارت بهداشت روی آب شهری مناسب است و می‌توان نتیجه گرفت که آب معدنی آب سالمی است.
با توجه به شایعاتی که در مورد یکی از برندهای آب معدنی وجود دارد، الان آب معدنی خاصی در بازار هست که مشکل بهداشتی داشته باشد؟
من الان خودم چند ماه است که آن مارک آب معدنی را نمی‌خرم. ولی متاسفانه مسایل بهداشتی و سیاسی گاهی آن‌قدر در هم تنیده‌اند که نمی‌شود گفت حقیقت است یا نه. این شایعات وجود دارد که آن آب معدنی به کشوری رفته و به‌دلیل یک‌سری آلاینده‌ها آن را برگردانده‌اند. ولی صحتش را نمی‌توانم تایید کنم.
درباره‌ی مارک‌های دیگر هم گاهی چیزهایی شایعه می‌شود.
من خودم یک بار به‌عنوان ناظر به یکی از کارخانه‌های آب معدنی رفتم. چشمه‌ای که از آن برداشت می‌کردند با کیفیت بسیار خوبی بهسازی شده بود. بعد با یک خط کاملاً بسته‌ای می‌آمد و گندزدایی می‌شد و همه چیز کاملاً مکانیکی بود و هیچ دستی در کار نبود. معمولاً همه‌ی کارخانه‌های آب‌ معدنی، با توجه به هزینه‌ای که کرده‌اند، همین‌طور هستند.
دستگاه‌های تصفیه‌‌ی خانگی چطور؟
ما نمی‌دانیم این‌ها چه هستند. باید بدانیم هر کدام از این‌ها از چه سیستم‌هایی استفاده می‌کنند. اگر این‌ها از کربن فعال یا تکنولوژی‌های غشایی مثل اسمز معکوس یا نانوفیلتراسیون استفاده کنند، به‌شرط این‌که به‌خوبی طراحی شده باشند و استانداردهای‌شان همان چیزی باشد که می‌گویند، کیفیت آب را بسیار بسیار بالا می‌برند، یعنی ما می‌توانیم انتظار داشته باشیم که حتی آن ترکیبات آلی را حذف کنند که گفتیم در آب وجود دارد و متاسفانه فعلاً پایش آن‌ها حتی در دستور کار وزارت بهداشت هم نیست.
و سخن آخر…
من خواهش می‌کنم یک بار گزارشی از یک تصفیه‌‌خانه‌ی آب استان تهیه کنید. جمعیت بزرگی از مهندسین و کارکنان باتجربه سخت‌کوش آب و فاضلاب استان گیلان دارند تلاش می‌کنند آب با کیفیت بالاتر تصفیه شود. این‌همه مملکت بابت این آب هزینه‌ می‌کند. بعد مردم ناراضی‌اند که یک بخشی از این نارضایتی واقعی است ولی بخشی هم بزرگ‌نمایی شده است. همه‌ی ما در دانشگاه، در رسانه‌ها باید واقعیت‌ها را درست به مردم بگوییم هم آن‌جایی را که خطر دارد بگوییم و هم آن‌جایی را که خطر ندارد. الان طوری شده که همه خود را ناگزیر می‌دانند این آب را مصرف نکنند و اعتراض به آب گیلان یک فرهنگ شده است.
خوب، در نهایت انتشار همین مصاحبه هم همین تاثیر را دارد. یعنی هر که بخواند تصمیم می‌گیرد آب معدنی بخورد تا آلاینده‌ی آلی یا نیترات نداشته باشد. مگر در پختن برنج یا خورشت که گویا ناگزیریم…
آن را هم لابد باید از تصفیه‌ساز خانگی استفاده کنیم! (با خنده)
البته خطری را که خیلی رویش صحبت نکردیم این است که خطر آلاینده‌های شیمیایی در یک لیوان آب خوردن خیلی کمتر است تا وقتی که برنج یا خورشت می‌پزیم. یک بار در یک سخنرانی گفتم الان توصیه‌ی بهداشتی خیلی سخت شده است. یک قرمه سبزی که خانم‌تان می‌پزد و کیف می‌کنید که جا افتاده، شاید ۸-۷ دفعه آب آن جوشیده و ۸-۷ لیوان آب به آن اضافه شده تا جا بیافتد. بنابراین غلظت آلاینده‌های شیمیایی آن ۸-۷ برابر شده است، چون این آلاینده‌ها با جوشیدن از بین نمی‌رود. ما که نمی‌توانیم به مردم بگوییم قرمه سبزی درست نکنید. نکته‌ی مهم این‌که به‌نظر من در مسوولان هنوز این همت وجود ندارد بروند سراغ کیفیت شیمیایی آب. تنها آب هم نیست؛ ماهی، سبزی…
این مصاحبه هم یک نقطه‌ی شروع است. از آن‌جا هم شروع شد که یکی از همکاران بررسی میزان نیترات در مواد غذایی را پیشنهاد کرد. ما هم در مشورت‌های بعدی به این‌جا رسیدیم که از آب شروع کنیم تا ما در گفت‌وگوهای بعدی به کیفیت منابع غذایی گیاهی و جانوری و سایر مسایل بهداشتی برسیم.
احتمالاً سر آخر به این نتیجه خواهید رسید که باز همین آب از همه سالم‌تر و کم‌خطر‌تر است! چون همان‌طور که گفتیم، اگر منابع آب را به نیترات و سایر آلاینده‌های آلی یا معدنی آلوده کرده باشیم، وقتی ماهی می‌خوریم دیگر نیترات نیست، ترکیباتی از آن است که در اثر Biotransformation ایجاد شده و خیلی خطرناک‌تر و سرطان‌زاتر است.