پزشکان گیل

یکی از مشکلات مهم در درمان سوءمصرف مواد «نشت متادون به بازار سیاه» است که در سال‌های اخیر سبب شده است از سویی این داروی رسمی تولید شده در کشور همپای مواد مخدر به ‌منبعی درآمدزا در دست سودجویان و خلاف‌کاران تبدیل شود و امنیت جامعه را به‌خطر اندازد، و از سوی دیگر مشتریان غیرقانونی این دارو با محروم ماندن از سایر خدمات ضروری ارایه شده در کلینیک‌های درمان سوءمصرف مواد (ویزیت پزشک‌، مشاوره‌های روانشناسی، گروه‌درمانی، برنامه‌های درمان خانواده و…) و در نهایت چرخه‌ی واقعی و «کامل» درمان ‌دور بمانند. علاوه بر این، در دسترس بودن متادون در بازار سیاه سبب می‌شود بسیاری از بیماران پذیرش شده در مراکز درمانی نیز در مواجهه با سخت‌گیری‌های قانونی ارایه‌ی دارو در این مراکز، قطع درمان و خرید دارو از بازار را به‌عنوان گزینه‌ای آسان و سهل‌الوصول پیش رو داشته باشند.

بازار سیاه متادون
متاسفانه قاچاق متادون همانند قاچاق بسیاری از دیگر داروها در جامعه‌ی ما غیرقابل انکار است. بسیاری از داروها از جمله‌ داروهای بیماری‌های قلبی و… و نیز مکمل‌ها هم‌اکنون در شبکه‌ی قاچاق (ناصر خسرو!) توزیع می‌شود که البته فقط مختص کشور ما هم نیست.
همان‌طور که علی‌رغم تمام توصیه‌ها و دستورهای مکتوب، هنوز برخی از داروخانه‌ها به‌راحتی ترامادول، بنزودیازپین‌ها و بسیاری از سایر رده‌های دارویی را بدون نسخه به بیمار تحویل می‌دهند و هنوز بخش نظارتی کشور قادر به کنترل این بخش نیست، مسلماً در سایر بخش‌های شبکه‌ی تولید تا توزیع دارویی نیز نشت دارو صورت خواهد گرفت. بسیاری از پزشکان، از جمله خود نویسنده، بارها دیده‌اند جعبه‌های دارویی بسته‌بندی شده در کارخانه نیز حاوی مقادیر کمتری از دارو یا گاه حتی جعبه‌هایی خالی یا پوسته‌هایی بدون دارو بود.
اما درباره‌ی نشت متادون از کلینیک‌ها چند موضوع قابل تامل است: بخشی از متادون بازار ناشی از فروش دارو توسط بیمارانی است که در مراکز متعدد ثبت‌نام کرده‌ و داروی مازاد را وارد چرخه‌ی قاچاق می‌کنند که با افزایش نظارت و راه‌اندازی سیستم رایانه‌ی مرکزی دانشگاه (به‌شرط حفظ اسرار بیماران و اخلاق پزشکی) بخشی از این مشکلات حل خواهد شد؛ بخشی دیگر هم ناشی از فروش دوز مازاد بر نیاز توسط بیماران است که اگر براساس پروتکل، تحویل دارو بدون پوسته و خرد شده باشد، بخش دیگری از این مشکلات کاهش خواهد یافت. اما باز هم هر دوی این راه‌ها نشت دارو در این سطح گسترده توجیه نمی‌کند.
متاسفانه وجود برخی عوامل متخلف در لباس پزشکان و پرسنل مراکز درمان اعتیاد امری غیرقابل انکار است که با ضعف در بخش نظارتی دستگاه‌های دولتی رابطه‌ای مستقیم دارد و باید در یادداشتی جداگانه به آن پرداخت. خوشبختانه تلاش‌های دانشگاه علوم پزشکی و همکاری سایر دستگاه‌های دولتی سرانجام اما دیرهنگام به تعطیلی چند مراکز دارای تخلفات عمده در سطح شهرستان رشت انجامیده است که در صورت تداوم این حساسیت و برخورد، بسیاری از مشکلات مربوط به نشت متادون برطرف خواهد شد.
یک مساله‌ی دیگر وجود متادون تقلبی در بازار است که بارها توسط نیروی انتظامی کشف شده و به تایید پزشکی قانونی حاوی ترکیباتی غیر از متادون (از جمله ترامادول، کدیین و…) است. در هر حال، بخشی از این عوامل با بسیاری از علل ناگفته و برنشمرده در کنار هم جورچین وجود متادون در بازار آزاد را تکمیل می‌کند.

متادون کجا می‌رود؟
اما باز هم یک نکته‌ی ابهام‌آمیز وجود دارد. سهمیه‌ی دارویی و به‌دنبال آن میزان پذیرش بیماران بسیاری از مراکز درمان سوءمصرف مواد در استان گیلان به ۱۰۰ بیمار در هر شیفت کاهش پیدا کرده است. در چنین حالتی تعداد زیادی از بیمارانی که تاکنون از این مراکز دارو می‌گرفتند، عملاً جایی برای مراجعه ندارند. با این بار اضافی بیمار چه باید کرد؟ آیا نباید مجوز جدید صادر شود تا این بیماران پذیرش شوند؟ آیا همه‌ی این بیماران اضافی تنها پرونده‌هایی صوری و تقلبی بوده‌اند؟ اگر تعداد زیادی از این بیماران از مراکز مختلف دارو می‌گرفته‌اند (که البته با نصب نرم‌افزار این مشکل حل خواهد شد) سوال این‌جاست که این مقدار متادون اضافی کجا رفته است؟
مسلماً این متادون را بیمارانی مصرف می‌کنند که در مراکز درمان ثبت‌نام نکرده‌اند اما حاضرند آن را از بازار سیاه به قیمت‌های بسیار بالا تهیه ‌کنند. پس این تعداد بیمار در استان و کشور وجود دارد که ظرفیت مصرف متادون را دارند ولی به دلایلی چون اعمال مقررات دست و پاگیر یا نگرانی از غیرمحرمانه بودن اطلاعات شخصی خود در مراکز درمان، به این مراکز مراجعه نمی‌کنند. شاید بهتر باشد با روش‌های مختلف از جمله اطلاع‌رسانی گسترده و درست درباره‌ی درمان نگهدارنده و نیز بازنگری در پروتکل درمانی با نگاه تسهیل مراجعه‌ی بیماران به مراکز درمانی، از مشتریان بالقوه و بالفعل بازار سیاه متادون کاست. از طرفی، اگرچه آمار دقیقی در دست نیست، اما تجربه‌ی کاری خیلی از ما پزشکان نشان می‌دهد که با توجه به اثرات متادون، احتمال سوءمصرف آن در مقایسه با سایر مواد کمتر است، بنابراین تصور این‌که وجود متادون در سطح وسیع در جامعه سبب شروع اعتیاد با آن (بدون وابستگی قبلی به سایر مواد) شود، چندان منطقی نیست. در واقع از نگاهی می‌توان گفت وجود دارو در بازار سیاه سبب تبدیل مصرف مواد به مصرف غیرقانونی متادون شده است و سوق دادن بیماران غیررسمی مشتری این بازار به مراکز رسمی و قانونی به‌معنای تبدیل تهدید «نشت متادون» به فرصت «درمان اعتیاد» است.

تهدیدها را به فرصت تبدیل کنیم
تاکنون روش عمده‌ی مبارزه با بازار سیاه متادون، جلوگیری از عرضه‌ی آن در این بازار بوده است، بدون آن‌که فکری برای کاهش تقاضای این دارو شود. حال آن‌که با توجه به داده‌های بالا، اگر همزمان با مبارزه‌ با نشت متادون به بازار سیاه، اقداماتی برای تسهیل ورود مشتریان بالقوه‌ی آن به چرخه‌ی قانونی درمان انجام گیرد، خودبه‌خود زمینه‌ی گسترش این بازار غیرقانونی از بین خواهد رفت. این در حالی است که هم‌اکنون نیز به‌نظر می‌رسد با توجه به اقدامات بازدارنده‌ی اخیر، افزایش قیمت قرص متادون در بازار آزاد، شیوع متادون تقلبی و به آب بسته شدن شیشه‌های شربت متادون، مشتریان بازار سیاه متادون را مستاصل کرده است.

دکتر رقیه حج‌فروش
عضو هیات مدیره‌ی انجمن پزشکان عمومی رشت
نشانی: رشت، چهارراه گلسار، ساختمان پزشکان نصر، کلینیک درمان سوءمصرف مواد هدیه‌ی سلامت، تلفن: ۷۲۲۲۷۱۲

Email: dr.hajf@gmail.com