پزشکان گیل

دکتر رقیه حج‌فروش

مصرف مداوم مواد محرک به‌ویژه آمفتامین‌ و مت‌آمفتامین‌ (شیشه) سبب بروز طیف متنوعی از علایم از بی‌خوابی، بی‌قراری، تحمل، اجبار در مصرف و وسوسه گرفته تا علایم روانی مثل رفتارهای تکرار شونده‌ی اجباری، پرخاشگری و رفتارهای تکانشی، نوسانات عاطفی و خلقی، بدبینی، افسردگی، گوشه‌گیری و انزواطلبی و هذیان و توهم می‌شود.۱ در درمان مصرف‌کنندگان باید براساس علایم و عوارض متنوع ایجاد شده، درمان متناسب برای هر بیمار در نظر گرفت.

سایکوز ناشی از مصرف شیشه
مهم‌ترین نکته در شروع درمان این است که تشخیص دهیم بیمار دچار سایکوز (جنون) ناشی از مصرف شیشه شده است یا خیر. این تشخیص وجه تمایز درمانی مصرف‌کنندگان شیشه است، چرا که بیمار مبتلا به سایکوز نیاز به‌ درمان دارویی طولانی‌ و در بیشتر اوقات نیاز به بستری حتی به‌صورت اجباری دارد، اما در سایر بیماران درمان به‌صورت برنامه‌های مدون روان‌درمانی ماتریکس انجام می‌شود.
بروز سایکوز در مصرف مت‌آمفتامین از سایر مواد محرک مانند کوکایین بیشتر است. در تحقیقی که در استرالیا (مک‌کتین، ۲۰۰۶) در جمعیت عمومی و در افرادی که حداقل ماهی یک‌بار مصرف مت‌آمفتامین داشتند انجام شد، در ۱۳ درصد افراد سایکوز و در ۲۳ درصد بدبینی واضح، توهم یا محتوای غیرطبیعی فکر دیده شد. در افراد وابسته به مت‌آمفتامین شیوع سایکوز سه برابر بود. در تحقیق دیگری (دالمائو، سوئد، ۱۹۹۹) ۳۱ درصد از مصرف‌ کنندگان سایکوز داشتند.۲
اگر موارد زیر در فردی وجود داشته باشد، احتمال بروز سایکوز در او بیشتر است:
– اعتیاد به محرک‌ها
– مصرف تزریقی یا دودی
– مقادیر بیشتر مصرف
– بی‌خوابی
– سابقه‌ی تجربه‌ی سایکوز قبل از مصرف ماده
– سابقه‌ی خانوادگی اختلال روانپزشکی
– سابقه‌ی وجود اختلالات نورولوژیک از دوره‌ی کودکی
– سابقه‌ی اختلال کم‌توجهی- بیش‌فعالی در دوره‌ی کودکی
– شروع مصرف مواد در سن پایین.

تشخیص سایکوز
بیمار دچار سایکوز ناتوان از دریافت واقعیت و خیال است و معمولاً به خلق واقعیت‌های ذهنی جدید می‌پردازد. چنین بیماری معمولاً دچار همه یا بخشی از علایمی مثل توهمات حسی، اعتقادات هذیانی، اختلال در شکل فکر و رفتارهای بی‌هدف می‌شود. البته معمولاً علایم بیشتر شامل توهم و هذیان است اما گسیختگی تداعی‌ها و رفتار لجام گسیخته (Disorganized) هم ممکن است وجود داشته باشد. بسیار مهم است دقت کنیم علایم بیمار ناشی از دلیریوم (سرسام) نباشد.
افکار هذیانی از نظر محتوا به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود: تعقیب و گزند (آسیب‌رسانی)، ارجاع، بزرگ‌منشی، فقر، بی‌وفایی یا خیانت جنسی، تحت هجوم حشرات بودن، گناه و بی‌ارزشی، خودبیمارپنداری و بدشکلی بدن و… . در میان عقاید هذیانی فوق هذیان گزند و آسیب و هذیان‌های جنسی و خیانت در مصرف‌کنندگان شیشه رایج‌تر است. به‌نظر می‌رسد مصرف مت‌آمفتامین شایع‌ترین دلیل بدبینی جنسی در کشور ماست. حدود یک‌چهارم مصرف‌کنندگان مت‌آمفتامین درجاتی از پارانویا را تجربه می‌کنند. درباره‌ی افکار هذیانی گزند و آسیب، بیمار فکر می‌کند فرد متقابل در رفتار خود تعمد دارد و این تعمد با نیت بدی همراه است که متوجه‌ی اوست.
بیمار ممکن است در تمام حوزه‌ها توهم داشته باشد اما معمولاً توهمات شنوایی (۷۰ درصد) و بینایی (۲۵ درصد) شایع‌تر است. از مشکلات فکری می‌توان به بروز پرش افکار و سست شدن تداعی‌ها در بیمار اشاره کرد.

درمان سایکوز
در موارد پذیرش چنین بیماری در مطب باید تمام اصول برخورد با بیماران سایکوتیک رعایت شود. رعایت فاصله‌ی مناسب، عدم لمس بیمار، پرهیز از استدلال و مجادله و برخورد حمایت ‌کننده و اطمینان‌بخش به اداره‌ی مناسب این بیماران کمک‌ می‌کند. در چنین مواردی درمان دارویی با داروهای آنتی‌سایکوز صورت می‌گیرد.
چنان‌چه بیمار افکار خودکشی یا قتل در سر داشته یا واقعیت‌سنجی او مختل شده و خشونت یا پرخاشگری جدی داشته باشد، درمان باید حتماً به‌صورت بستری به‌مدت ۲ تا ۴ هفته در بخش روانپزشکی انجام گیرد. با فروکش کردن سایکوز و کنترل خشونت، برنامه‌ی روان‌درمانی شیشه (ماتریکس) شروع می‌شود. درمان دارویی باید بین ۳ تا ۶ ماه براساس نظر روانپزشک با آنتی‌سایکوزها و داروهای آرامبخش در کنار سایر روش‌های درمانی ادامه یابد.
این نوع سایکوز در بسیاری از موارد چند روز پس از قطع مصرف (و در مواردی که علایم ناشی از مسمومیت باشد، بسیار سریع‌تر) برطرف می‌شود. در ۳۸ درصد موارد تداوم علایم بیش از یک ماه نیز گزارش شده است. گاهی علایم پس از بهبود، با بروز استرسورهای جدید عود می‌کند. در ۵ تا ۱۵ درصد موارد هم بیماری مقاوم به درمان است و تا سال‌ها ادامه می‌یابد. احتمال عود سایکوز با مصرف مجدد مت‌آمفتامین، الکل و نیز استرس‌های محیطی وجود دارد.

درمان شیشه در موارد بدون سایکوز
چنان‌چه بیمار سایکوز یا پرخاشگری و خشونت جدی نداشت، نکته‌ی مهم بررسی انگیزه و میزان اشتیاق بیمار به درمان است. در بیماران بدون انگیزه، استفاده از روش‌های مداخله‌ی «مدل جانسونی» یا «ARISE»، مصاحبه‌ی انگیزشی منظم و در صورت امکان و تمایل، قرارگیری در مکان‌های بازتوانی روانی (مثل اجتماع درمان‌مدار یا TC) به‌مدت یک تا ۱۲ هفته برای کمک به بیمار و افزایش انگیزه و همکاری برای پذیرش برنامه‌ی روان‌درمانی توصیه می‌شود.
دارودرمانی در درمان مصرف‌کنندگان شیشه با چند هدف انجام می‌شود: برطرف کردن علایم آزارنده، کاهش وسوسه و رفتارهای تکانه‌ای شدید، بهبود عملکرد شناختی (حافظه، تمرکز، استمرار کار و…)، بهبود خلق و کاهش نیاز به مصرف محرک‌ها.
در مورد روان‌درمانی، در حال حاضر مدل درمانی «ماتریکس» به‌صورت روان‌درمانی فردی سرپایی براساس برنامه‌ی از پیش تعیین شده به‌مدت ۲۴ تا ۳۶ هفته توسط مشاور، روانشناس یا پزشک انجام می‌شود و همراه با آن آزمایش‌های منظم ادرار برای بررسی مصرف شیشه صورت می‌گیرد. معمولاً ۶۰ درصد بیماران درمان ماتریکس را به انتها می‌رسانند و تست‌های آنان منفی خواهد شد. هدف از این درمان، افزایش ماندگاری بیمار در درمان، تقویت پرهیز از مصرف و کاهش وسوسه است.

۱٫    برای مطالعه‌ی بیشتر ر. ک: دکتر رقیه حج‌فروش، از آمفتامین تا شیشه، پزشکان گیل، ش ۵۳، بهمن ۱۳۸۶ (/pezeshkangil.com/?p=1520)
۲٫    برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به نتایج تحقیقات درباره‌ی اثرات محرک‌ها در منابع زیر مراجعه فرمایید:

sydney.edu.au/medicine/psychiatry/workshops/presentations/treat_comorbid_substance.pdf
bjp.rcpsych.org/content/185/3/196.full

منبع:
دکتر آذرخش مکری، دکتر علی فرهودیان، مباحث مطرح شده در کارگاه آموزشی ماتریکس «ایرسا» (تهران، ۹۱-۱۳۹۰)

دکتر رقیه حج‌فروش
عضو هیات مدیره‌ی انجمن پزشکان عمومی رشت
نشانی: رشت، چهارراه گلسار، خیابان نواب، کوچه‌ی داروخانه‌ی دکتر آریافر(آبان)، ساختمان سناء، طبقه‌ی دوم، مرکز درمان سوءمصرف مواد هدیه سلامت، تلفن:۳۳۱۱۳۸۰۰

Email: dr.hajf@gmail.com