پزشکان گیل

دکتر رقیه حج‌فروش

در روزهای اخیر سازمان پزشکی قانونی از مصرف تفریحی ماده‌ی‌ تازه‌ای با نام «گُل» در جوانان ایرانی خبر داد و سرخوشی، اضطراب، حملات همراه با وحشت‌زدگی، خنده‌های بی‌مورد، خشکی دهان، ضربان قلب بالا، فراموش‌کاری، سندرم بی‌انگیزگی و اشتهای سیری‌ناپذیر را از علایم مصرف این ماده اعلام کرد.۱ اما «گُل» ماده‌ی جدیدی نیست، تنها نام جدیدی برای گل‌‌‌ها و سرشاخه‌های گیاه محرکی با قدمت هزاران ساله است: شاهدانه!

شاهدانه چیست؟
شاهدانه (Cannabis) گیاهی است یک‌ساله شبیه به گزنه که بلندی‌اش تا دو متر می‌‌رسد و دارای غنچه‌های متعدد، برگ‌های کشیده و دانه‌های ریز است. ماده‌ی موثرش «دلتا- ۹- هیدروکانابینول» (Tetrahydrocannabinol: THC) است. از قسمت‌های مختلف گیاه مواد مختلفی به‌دست می‌‌آید که قدرت هر کدام آن‌‌‌ها به‌میزان THC موجود‌ بستگی دارد. شاهدانه در ایران در استان‌های فارس، اصفهان، تهران و مناطق شمال کشور کشت می‌‌شود.

تاریخچه
بر اساس نوشته‌های مورخین، شاهدانه از اولین گیاهانی است که توسط بشر کشت شده‌ و قدمت استفاده از برگ و غنچه‌ی آن به‌عنوان ماده‌ای محرک به بیش از ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد می‌‌رسد. در برخی از متون قدیمی آن را «گیاه مقدس» نامیده‌اند و از جمله مصارف آن درمان بعضی بیماری‌ها، کم کردن درد قاعدگی خانم‌ها، درمان افسردگی و… بوده است. در شرق مدیترانه سابقه‌ی مصرف دارویی «حشیش» که شیره‌ی گل‌‌‌ها و صمغ شاهدانه است، به اواخر هزاره‌ی دوم پیش از میلاد بازمی‌گردد که در این دوران به‌عنوان دارویی برای آسان ساختن زایمان مورد استفاده بود. «منگ» یا «بنگ» که به سرشاخه‌های گل‌دار یا به‌ میوه ‌نشسته و خشک ‌شده‌ی بوته‌ی شاهدانه می‌گویند، در ایران باستان هم در پزشکی و هم در مراسم مذهبی استفاده می‌شد. بقایای THC در گورستانی متعلق به سده‌ی چهارم میلادی در نزدیکی اورشلیم نیز پیدا شده ‌است.
حشیش در سده‌های میانه در جهان اسلام مصرف می‌شد و کشیدن آن احتمالاً پیش از آشنایی با توتون رایج بوده‌ است. مصرف دارویی حشیش احتمالاً پس از ممنوعیت مصرف الکل در اسلام، به مصرف تفننی و لذت‌جویانه و جایگزینی برای الکل تبدیل شد.
یکی از معروف‌ترین موارد تاریخی مربوط به حشیش اتهام (احتمالاً دروغ) استفاده‌ی اسماعیلیان پیرو حسن صباح (۵۱۸-۴۶۴ قمری) از آن برای خارج شدن از حال طبیعی و آماده شدن برای عملیات انتحاری است، تا جایی که هم‌اکنون در زبان انگلیسی و بسیاری از زبان‌های دیگر اروپایی کلمه‌ی «حشاشین» (به انگلیسی: Assassin) که مخالفان بر آنان نهاده بودند، به‌معنی «آدمکش» و «تروریست» به‌کار می‌رود.

محصولات شاهدانه
مواد مشتق شده از این گیاه با نام‌های مختلفی چون علف، بنگ، گراس، ماری‌جوانا، حشیش و… شناخته می‌شود.۲ کانابیس اسم ژنریک و شاید مناسب‌ترین اصطلاح علمی باشد که برای این مشتقات به‌کار می‌رود. این نام تمام مواد دارویی مثل قرص یا کپسول‌های ۹- دلتا هیدروکانابینول را نیز در برمی‌گیرد که تنها با نسخه در دسترس هستند و برای اندیکاسیون‌های طبی خاص مثل تهوع و استفراغ ناشی از شیمی‌درمانی یا درمان بی‌اشتهایی و کاهش وزن در بیماران مبتلا به ایدز مصرف می‌شوند.
انواع کانابیس که در ایران شناخته شده شامل موارد زیر است:
– تخم شا‌هدانه دانه‌های گل این گیاه ‌است.
– گراس یا علف همان برگ‌های خشک شده‌ی شاهدانه است.
– ماری‌جوانا مخلوطی از گل‌های دست‌چین شده، برگ و ساقه‌های خشک شده‌ی گیاه است که اخیراً با نام جدید «گل» وارد بازار شده است.
– حشیش شیره‌ و فشرده‌ی گل‌‌‌ها و صمغ زردرنگ گیاه است که به رنگ قهوه‌ای تیره درمی‌‌آید. روغن حشیش خالص شده به رنگ سیاه و قرمز حاوی ۵۰ تا ۶۰ درصد THC است.۳
ماده‌ی موثر موجود در بخش‌های مختلف گیاه از ۱۵-۱ درصد در مشتقات گیاه متفاوت است و در دو دهه‌ی اخیر افزایش پیوسته‌ای در قدرت کانابیس‌های کشف شده مشاهده می‌شود.

شاهدانه و قانون
مصرف مشتقات شاهدانه در اغلب کشورها از جمله ایران غیرقانونی است، اما استثنائاتی هم وجود دارد:
– اروگوئه در سال ۲۰۱۳ نخستین کشوری بود که لایحه‌ی تولید و تجارت آزاد ماری‌جوانا را تصویب کرد. این ابتکار توسط رییس‌جمهور خوزه موخیکا ارایه شد و به تصویب سنای این کشور رسید. اگرچه پیش از این تصویب این لایحه، در برخی شهرهای کشور هلند فروش ماری‌جوانا در کافی‌شاپ‌ها آزاد بود، اما اروگوئه نخستین کشوری است که تمام فعالیت‌های مرتبط از کاشت تا خرید و فروش را قانونی کرده است و حتی شهروندان این کشور می‌توانند سالانه تا ۶ نهال این گیاه را در خانه‌های خود پرورش دهند.
– در سال ۲۰۱۲ در هلند که گفتیم فروش ماری‌جوانا در برخی کافی‌شاپ‌هایش آزاد بود، دولت با وجود مخالفت‌ها، قوانینی برای محدود کردن فروش آن به گردشگران تصویب کرد تا بدین‌وسیله تعداد آن دسته از گردشگرانی که تنها برای مصرف آزادانه‌ی مواد به این کشور سفر می‌کنند، کاهش یابد.
– در آمریکا در سال ۲۰۱۳ رای دهندگان در ایالت‌های کلرادو و واشنگتن با شرکت در دو همه‌پرسی در ماه نوامبر به آزادسازی مصرف ماری‌جوانا رای دادند. علاوه بر این دو ایالت، مصرف دارویی ماری‌جوانا در ۲۰ ایالت دیگر و پایتخت این کشور آزاد است.

مکانیسم اثر و روش‌های مصرف
کانابینوییدها اثرات متعددی بر مغز دارند. رسپتورهای آن در تمام سیستم عصبی مرکزی یافت می‌شود و اتصال به این رسپتورها شبیه نوروترانسمیترها (به‌ویژه دوپامین) عمل می‌کند. از نظر دسته‌بندی مواد جزو «مواد محرک توهم‌زا» قرار می‌گیرند.
کانابیس بیشتر به‌روش تدخین با وسایل مختلف همچون پیپ، وسایل قلیان مانند، سیگار و کاغذ سیگاری که توتون آن‌ خارج شده است مصرف می‌شود و گاه نیز آن را با مخلوط غذا و شیرینی‌ها می‌خورند. اخیراً وسایلی ساخته شده که در آن کانابیس بخار می‌شود و در واقع با حرارت دادن به آن، مواد محرک برای استنشاق خارج می‌شود.
– همانند سایر محرک‌ها، تدخین یا تبخیر آغاز سریع‌تر و اثرات شدیدتری دارد. مواد محرک به‌سرعت از ریه وارد خون می‌‌شود و بعد از ۱۰ دقیقه به حداکثر غلظت می‌‌رسد. یک سیگار ماری‌جوانا ۱۵۰-۵ میلی‌گرم THC دارد ولی ۸۰-۳۰ درصد آن جذب نمی‌شود. از میزان جذب شده هم حدود ۲۴-۵ درصد وارد خون می‌‌شود.
– در مصرف داخل وریدی ۳-۲ میلی‌گرم از THC برای ایجاد سرخوشی کافی است.
– در روش خوراکی اثر ماده پس از یک ساعت ظاهر می‌‌شود و معمولاً ۴-۳ ساعت طول می‌کشد.
ممکن است سطح خونی THC رابطه‌ی مستقیمی با میزان سرخوشی و سایر علایم نداشته باشد. این ماده قابل حل در چربی است، پس ذخیره می‌شود و تدریجی اثر می‌‌کند و در کبد متابولیزه می‌‌شود.

اختلال مصرف کانابیس
پیش از ادامه‌ی بحث شایان یادآوری است که در دستورالعمل جدید بیماری‌های اعصاب و روان (DSM 5) که در سال ۲۰۱۳ توسط انجمن روانپزشکان امریکا به‌روز شد، تعاریف گذشته درباره‌ی اختلالات مربوط با مواد تا حدی مورد بازنگری قرار گرفته و این اختلالات به دو دسته‌ی «اختلال مصرف مواد» و «اختلالات ایجاد شده توسط مواد» تقسیم شده است. انواع مصرف که پیش از این با نام‌های «مصرف»، «سوءمصرف» و «وابستگی» خوانده می‌شد، اکنون با عنوان «اختلال مصرف مواد» نامیده می‌شود و علایم مصرف و ترک را دربر می‌گیرد. دسته‌ی دوم (اختلالات ایجاد شده توسط مواد) شامل اختلالات روانی مثل سایکوز، افسردگی، بیماری دوقطبی و… است. سیمای ضروری اختلال مصرف مواد شامل مجموعه‌ای از نشانه‌های شناختی، رفتاری و روانی- اجتماعی است که نشان می‌دهد فرد با وجود مشکلات بارز ناشی از مصرف، در حال ادامه دادن مصرف مواد است.
افرادی که به‌طور منظم کانابیس مصرف می‌کنند می‌توانند تمام سیماهای تشخیصی اختلال مصرف مواد را نشان دهند. اختلال مصرف کانابیس عمدتاً به‌صورت مصرف منفرد دیده می‌شود، با این‌همه ممکن است مکرراً همراه با مصرف مواد مختلف مثل الکل، کوکایین و مخدر نیز دیده شود. در مواردی که انواع مختلف مواد مصرف می‌شود، بسیاری از افراد ممکن است اثرات ناشی از کانابیس را کمتر نشان دهند، چرا که نشانه‌های ناشی از آن نسبت به سایر مواد ممکن است کم‌شدت‌تر باشد یا آسیب ناشی از آن به نسبت آسیب مستقیم ناشی از سایر مواد کمتر باشد.

شیوع
به‌طور سنتی کانابیس، الکل و سیگار اولین موادی هستند که نوجوانان امتحان می‌کنند و به احتمال زیاد کانابیس شایع‌ترین ماده‌ی غیرقانونی مصرفی در دنیاست. میزان مصرف آن در تمام کشورهای دنیا شناخته شده نیست اما میزان شیوع آن احتمالاً شبیه الگوی کشورهای پیشرفته است. طبق گزارش سازمان ملل، سالانه حدود ۱۶۴ میلیون نفر کانابیس استفاده می‌‌کنند و نزدیک به ۲۳ میلیون نفر مصرف روزانه دارند.
شیوع ۱۲ ماهه‌ی اختلال مصرف ناشی از کانابیس (مجموع وابستگی و سوءمصرف در تعریف قبلی) در ایالات متحده در سن ۱۲ تا ۱۷ سال ۴/۳ درصد است. بیشترین شیوع مصرف در سن ۱۸ تا ۲۸ سال و ۴/۴ درصد است و مصرف با افزایش سن کاهش می‌یابد، به‌طوری‌که کمترین شیوع مصرف در سن ۶۵ سال به بالاست (۱/۰ درصد). شیوع مصرف در همه‌ی سنین در مردان بیش از زنان است.
شروع اختلال مصرف در هر سنی می‌تواند باشد اما بیشترین سن شروع اختلال، نوجوانی و ابتدای جوانی است. معمولاً وقتی فردی شروع به مصرف می‌کند، کم‌کم میزان و دفعات مصرف زیاد می‌شود و اختلال مصرف رخ می‌دهد. البته الگوی مصرف، همانند سایر رفتارهای بزهکارانه ناشی از تاثیرپذیری از مصرف مواد در همسالان است که معمولاً بیشتر در نوجوانان دارای اختلالات رفتاری رخ می‌دهد.

 عوامل خطر و اهمیت مصرف
تاریخچه‌ای از مشکلات رفتاری در کودکی و نوجوانی و شخصیت ضد اجتماعی جزو عوامل خطر در بسیاری از اختلالات مرتبط با مواد از جمله کانابیس است. افت تحصیلی، مصرف سیگار، خانواده‌ی ناامن، مصرف کانابیس در بستگان درجه‌ی اول و شرایط اقتصادی- اجتماعی پایین از سایر عوامل است.
کانابیس دروازه‌ و راه ورودی به دنیای مواد است. بسیاری از افرادی که مصرف مکرر کانابیس دارند نسبت به افرادی که هرگز مصرف نکرده‌اند احتمال بیشتری برای مصرف مواد پرخطرتر مانند اوپیوم و کوکایین دارند. کمتر از یک درصد افرادی که سابقه‌ی مصرف کانابیس ندارند، در سن بالاتر به هرویین و کوکایین وابسته می‌شوند.

اثرات مصرف حاد
اثرات مصرف حاد (Intoxication) که معمولاً در زمان مصرف یا مدت کوتاهی پس از مصرف رخ می‌دهد شامل تغییرات بارز و مشکل‌آفرین رفتاری یا روحی مثل اختلال هماهنگی حرکتی، بی‌قراری‌، اضطراب‌، احساس سرخوشی (نشئه یا یوفوریا) و افزایش احساس سایر تجربه‌ها (مثل گوش دادن به موسیقی، تجربه‌ی جنسی یا مزه‌ی غذا) است. درک زمان از بین می‌‌رود (احساس طولانی شدن زمان) و دیگر علایم بالینی شامل قرمزی ملتحمه‌ی چشم‌ها‌، افزایش اشتها‌، خشکی دهان‌ و افزایش ضربان قلب است. هراس، بدبینی و توهم‌های بینایی، شنوایی و لمسی بدون حضور دلیریوم نیز وجود دارد.
احساس سرخوشی معمولاً با خنده و احساس خودبزرگ‌بینی آغاز می‌شود. آرامش و خواب‌آلودگی، اختلال حافظه‌ی کوتاه‌مدت و توجه، اختلال در انجام فرایند‌های پیچیده‌ی مغزی، اختلال قضاوت، نوسانات فشار خون، غش کردن یا احساس سبکی سر از دیگر علایم مصرف است. در موارد نادر، مصرف کانابیس می‌تواند سبب تسریع در بروز سایکوز با دوره‌های زمانی متفاوت شود.
شدت رفتار و تغییرات روحی به دوز، روش مصرف و خصوصیات فرد مصرف کننده (مثل میزان جذب، تحمل و حساسیت به اثرات ماده) بستگی دارد. البته از آن‌جایی که THC قابل حل در چربی است، به‌علت آزادسازی آهسته از بافت‌های چربی و سیکل داخل کبدی، ممکن است ۲۴-۱۲ ساعت اثرش باقی بماند.

اثرات مصرف مزمن
تشخیص بین مصرف بدون مشکل و اختلال مصرف کانابیس ممکن است سخت باشد زیرا ممکن است نتوان مشکلات رفتاری، اجتماعی و روانی فرد را فقط به کانابیس نسبت داد، به‌ویژه در شرایطی که فرد همزمان مصرف مواد دیگری هم داشته باشد. چرا که معمولاً مصرف کانابیس و اختلال ناشی از آن به میزان زیادی توسط مصرف سایر مواد همراهی می‌شود. افراد با سابقه‌ی مصرف کانابیس در یک سال گذشته یا اختلال مصرف در طول عمر میزان بیشتری از اختلال مصرف الکل (بیش از ۵۰ درصد) و مصرف سیگار (۵۳ درصد) دارند و اختلال مصرف سایر مواد هم در آنان بالاتر است.
اختلال ناشی از مصرف کانابیس ممکن است منجر به نارضایتی از زندگی، اختلالات رفتاری، عواقب جدی مثل اختلال در کار و مدرسه، بی‌مبالاتی‌های اجتماعی، قانون‌شکنی، تصادفات رانندگی و داشتن رفتار بی‌مبالات جنسی شود. وجود همزمان اختلالات روحی، افزایش موارد درمان و بستری در بیمارستان برای مشکلات روانی و افسردگی، اختلالات اضطرابی و ارتکاب به خودکشی نیز دیده می‌شود.
تحمل به‌معنی نیاز به افزایش قابل توجه‌ میزان کانابیس برای ایجاد اثرات و نیز کاهش قابل توجه‌ تاثیر با ادامه‌ی مصرف است. تحمل دارویی و رفتاری نسبت به بیشتر اثرات کانابیس در افرادی که کانابیس را به‌طور مداوم مصرف می‌کنند دیده می‌شود. عموماً اگر مصرف کانابیس برای مدت قابل توجهی مثلاً حداقل چندین ماه قطع ‌شود، تحمل نسبت به آن از بین می‌رود.

علایم ترک
سندرم ترک یعنی بروز علایمی که کانابیس یا مشتقات آن باید مصرف شود تا آن علایم برطرف شود. قطع ناگهانی کانابیس در مواردی که سنگین و طولانی باشد (مثل مصرف روزانه یا تقریباً روزانه در یک دوره‌ی زمانی حداقل چند ماهه) سبب علایمی چون تحریک‌پذیری، خشم، پرخاش، اضطراب، مشکلات خواب (مثل بی‌خوابی و کابوس)، کاهش اشتها، کاهش وزن و بی‌قراری خواهد شد. خلق افسرده و برخی علایم جسمانی مثل درد شکمی، لرزش، تعریق، تب و لرز و سردرد نیز رخ می‌دهد.

عوارض جسمانی
اگرچه مصرف‌ کنندگان کانابیس می‌توانند از نظر بدنی کاملاً سالم باشند اما شایع‌ترین اثرات آن بر سیستم تنفسی است و این افراد عوارضی مثل برونشیت، تولید بیشتر خلط و کوتاه شدن نفس را تجربه می‌کنند.

۱٫ خبرگزاری فارس (۲۹/۱۰/۹۲)
۲٫ برخی از اسامی رایج در کشورهای مختلف:
Weed, pot, herb, grass, reefer, mary jane, dagga, dope, bhang, skunk, boom, gangster, kif and ganja.
۳٫ روغن حشیش معمولاً فروخته نمی‌شود و بیشتر خود تولید کنندگان آن‌ را مصرف می‌‌کنند. روغن را روی سیگار می‌‌ریزند و سیگار چرب شده را می‌‌کشند و اثر آن به‌مراتب بسیار بیشتر از خود حشیش است.

دکتر رقیه حج‌فروش
نشانی: رشت، چهارراه گلسار، خیابان نواب، کوچه‌ی داروخانه‌ی دکتر آریافر(آبان)،ساختمان سناء، طبقه‌ی دوم، مرکز درمان سوءمصرف مواد هدیه سلامت، تلفن:۳۳۱۱۳۸۰۰

Email: dr.hajf@gmail.com