پزشکان گیل

دکتر رقیه حج‌فروش

شیوع افسردگی در معتادان به مواد افیونی در تمام عمر بین ١٩ تا ٧۴ درصد گزارش شده است. این میزان در معتادان مراجعه‌کننده برای درمان بین ۱۰ تا ٣٠ درصد است.
در دوره‌ی قطع مصرف مواد افیونی، به‌ویژه در دو تا سه هفته‌ی‌ اول، علایم افسردگی بروز می‌کند و در صورت ادامه‌‌ی پرهیز، گاهی این علایم مجدداً در ماه‌های بعد ظاهر می‌شود. البته بیمار در زمان مصرف نیز علایمی مانند خلق افسرده، بدبینی، کندی روانی- حرکتی (سایکوموتور)، بی‌اشتهایی، بی‌قراری و اضطراب، ناامیدی، افکار خودکشی و پرخاشگری را تجربه می‌کند؛ اما علایم بیمار در هنگام ترک بیشتر شامل خلق افسرده، کندی سایکوموتور، پرخوابی یا بی‌خوابی، ناامیدی، افکار خودکشی و گریستن مکرر است و این علایم معمولاً با ادامه‌ی پرهیز از مصرف مواد به خلق افسرده، کاهش اعتماد به‌نفس، بی‌حوصلگی، ناامیدی، سرزنش خود، افکار نوستالژیک و علایم سوگ‌مانند تبدیل می‌شود.

افسردگی چه ارتباطی با سوءمصرف مواد دارد؟
یک نظریه در توجیه همبودی افسردگی و سوءمصرف مواد این است که این افراد در حقیقت بیماران افسرده‌ای هستند که به‌منظور خوددرمانی این بیماری به‌سوی مصرف مواد روی ‌آورده‌اند، یعنی زمینه‌ی افسردگی سبب اعتیاد ‌شده است.
نظریه‌ی دیگر این است که افراد اغلب وقتی به آستانه‌ی غیرقابل تحملی برسند برای درمان اقدام می‌کنند و این آستانه شامل ابتلا به اعتیاد شدید، افسردگی شدید یا همزمانی غیرشدید این دو (اعتیاد کم‌عارضه و افسردگی خفیف) است. مطالعات‌ نشان داده میزان افسردگی در بیماران تحت درمان نگهدارنده با متادون ۲۳ درصد، در بیماران سم‌زدایی شده ۲۵ درصد، در بیماران تحت درمان در مراکز اقامتی ۳۱ درصد و در افرادی که برای مراجعه نکرده‌اند ۱۶ درصد است که این به‌معنی بیشتر بودن میزان افسردگی در بیمارانی است که برای درمان مراجعه‌ کرده‌اند؛ یعنی در بسیاری از موارد وجود افسردگی‌ بیمار را تشویق به درمان کرده است.
نظریه‌ی سوم این است که افسردگی حاصل و نتیجه‌ی آسیب به مراکز پاداش مغزی است؛ یعنی اعتیاد سبب افسردگی می‌شود و بسیاری از آن‌چه به‌عنوان افسردگی شناخته می‌شود در حقیقت علایم مسمومیت یا محرومیت طول کشیده است نه افسردگی به‌معنی خاص آن. این نظریه از آن‌جا شکل گرفت که دیده شده افسردگی در اوج مصرف و هنگام قطع مصرف بسیار شایع است و در مصرف چندماده‌ای حتی شدیدتر دیده می‌شود و با قطع مصرف و استمرار پاکی یا به‌ثبات رسیدن در درمان با متادون به‌سرعت برطرف خواهد شد.
بنابراین می‌توان گفت در تعدادی از بیماران مبتلا به سوءمصرف افسردگی زمینه‌ای وجود دارد، در گروهی افسردگی ثانویه به مصرف مواد و ناشی از تخریب مراکز پاداش مغزی است، در دسته‌ای دیگر افسردگی توام و در دسته‌ی‌ چهارم افسردگی ناشی از مسمومیت است.

درمان
در وهله‌ی اول باید مراقب نقش افراطی و ساده‌انگارانه‌ی نظریه‌ی خوددرمانی در اعتیاد (نظریه‌ی اول) بود. از دیدگاه روانپزشکی، ارتباط بیماری با اعتیاد ضعیف است و بخش عمده‌ای از آن‌چه مشاهده می‌شود ناشی از سوگیری بیمار، خانواده و درمانگر اوست.
به‌نظر می‌رسد جلوگیری از تخریب مراکز پاداش بهترین مداخله است. در واقع از آن‌جا که بخش عمده‌ی افسردگی ناشی از آسیب به مراکز پاداش ثانویه به مصرف مواد است، بنابراین قطع مصرف و تثبیت روی درمان نگهدارنده بهترین درمان ضد افسردگی خواهد بود. معمولاً یک تا سه ماه پرهیز کامل یا تثبیت روی داروی آگونیست باعث درمان علایم افسردگی می‌شود. در موارد مسمومیت یا محرومیت طولانی نیز تثبیت روی داروی آگونیست باعث درمان علایم افسردگی خواهد شد.
مداخلات غیردارویی، از جمله تغییر سبک زندگی، نقش به‌سزایی در درمان حالات خلقی همراه دارد. بخش عمده‌ای از آن‌چه دیده می‌شود واکنش سوگ یا غم متعارف واکنشی است. بنابراین توصیه می‌شود از تجویز سریع داروهای ضدافسردگی بپرهیزیم چرا که بسیاری از آن‌ها موثر نیستند و درباره‌ی نقش برخی دیگر نیز اغراق شده است. در بسیاری از تحقیقات نقش دارونما (پلاسبو) بسیار پررنگ‌تر از تصورات رایج است و از نظر بالینی، ارزش درمان با داروهای ضد افسردگی در افسردگی‌های شدید بارزتر است.
بسیار دیده شده که اکثر افسردگی‌ها در یک دوره‌ی یک‌ماهه‌ی درمان آگونیست یا تغییرات رفتاری و بازگشت به زندگی بهبود می‌یابد. البته خودکشی یک فوریت است و درمان سریع و جامع برای چنین بیمارانی ضروری است اما در بسیاری از موارد می‌توان گفت پذیرش و کنار آمدن با علایم گاهی از درمان موثرتر است و تنها در حالات افسردگی واقعی، شدید و طول کشنده فایده‌ی درمان دارویی ظاهر می‌شود.

منبع:
دکتر آذرخش مکری، مباحث مطرح شده در مرکز ملی مطالعات اعتیاد (تهران، ۱۳۹۱)

دکتر رقیه حج‌فروش
عضو هیات مدیره‌ی انجمن پزشکان عمومی رشت
نشانی: رشت، چهارراه گلسار، خیابان نواب، کوچه‌ی داروخانه‌ی دکتر آریافر(آبان)،ساختمان سناء، طبقه‌ی دوم، مرکز درمان سوءمصرف مواد هدیه سلامت، تلفن:۳۳۱۱۳۸۰۰

Email: dr.hajf@gmail.com