پزشکان گیل

روز پنج‌شنبه ۸۸/۸/۱۴ نخستین همایش بازآموزی انجمن پزشکان عمومی رشت با عنوان «زخم‌ها و سوختگی‌ها» در تالار اجتماعات سازمان نظام پزشکی برگزار شد که خوشبختانه علاوه بر استقبال خوب همکاران، به‌لحاظ کیفیت سخنرانی‌ها نیز در سطح بسیار بالایی قرار داشت. برای این شماره از سه تن از سخنرانان همایش فوق خواهش کردیم متن سخنرانی‌ها را برای نشر در این شماره‌ی «پزشکان گیل» لطف کنند که دو مقاله آماده شد و مقاله‌ی سوم را نیز در شماره‌ی بعد منتشر خواهیم کرد. با سپاس از این همکاران گران‌قدر، از سایر دوستان در سمینارهای مشابه نیز دعوت می‌کنیم متن مکتوب سخنرانی‌های خود را برای انتشار در اختیارمان قرار دهند تا به جمع گسترده‌تری از مخاطبان تقدیم شود.

زخم‌ها آن‌قدر متنوع‌اند که نمی‌توان جز از راه دسته‌بندی به یک طرح درمانی منظم برای آن‌ها دست یافت از این‌رو در این مبحث ضمن ارایه‌ی کلیاتی در مورد برخورد با یک زخم، از هر نوع که باشد، تقسیم‌بندی زخم‌ها را با توجه به شکل ظاهری زخم به انواع «قرمز»، «زرد» و «سیاه» (که امروزه بسیار مقبول است) شرح می‌دهیم و سپس درمان آن را ذکر می‌کنیم. پیش از رسیدن به این تقسیم‌بندی، ابتدا به سه مورد لازم در برخورد با زخم‌ها می‌پردازیم:
۱٫    تحقیق و بررسی در مورد زخم بیمار
۲٫    نوع ترمیم مورد نظر
۳٫    دستیابی به اطلاعات ضروری در مورد بیمار.

۱٫ تحقیق و بررسی در مورد زخم بیمار:
برای درمان هر زخم، به‌هر دلیل، ابتدا لازم است در مورد اتیولوژی زخم اطلاعاتی به‌دست آوریم. اتیولوژی از این جهت مهم است که در بسیاری از موارد علاوه بر درمان کلی که ذکر خواهد شد، درمان‌ها یا اقدامات خاصی را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد که در غیر این صورت احتمال ناموفق بودن درمان‌های کلی و مراقبتی از زخم‌ زیاد است. مثلاً بیماری که زخم ناشی از یک اسفروسیتوز ارثی دردناک، مقاوم به درمان و عودکننده دارد، ممکن است با یک اسپلنکتومی درمان شود. یا زخم ناشی از یک واسکولیت ممکن است با استروئید درمان شود، در صورتی که استروئید ترمیم زخم‌های معمولی را به‌تاخیر می‌اندازد. همچنین باید به حاد یا مزمن بودن زخم‌ها توجه کرد. زخم‌های حاد معمولاً به درمان خوب جواب می‌دهند، گرانولاسیون و ترمیم خوبی دارند و بسیاری از این زخم‌ها را می‌توان به‌صورت اولیه ترمیم کرد. زخم‌های مزمن معمولاً بیش از ۳ یا ۴ ماه طول کشیده‌اند و بسیاری از آن‌ها زمینه‌ای از بیماری دیگری مثل دیابت، ضعف ایمنی یا عروقی را به‌همراه دارند. در این زخم‌ها ممکن است اقدامات کمکی مانند استفاده از فاکتور رشد، آنتی‌بیوتیک‌ها، پیوندهای پوستی و… لازم باشد. نکته‌ی سوم توجه به ظاهر زخم است که در این مبحث درمان‌ها از این منظر بیان می‌شود. زخم‌ها از نظر ظاهری به سه دسته‌ی قرمز، زرد و سیاه تقسیم می‌شوند که هر یک درمان خاصی را می‌طلبد و ما به آن‌ها خواهیم پرداخت.

۲٫    نوع ترمیم مورد نظر:
ترمیم زخم‌ها در سه دسته‌ی اصلی قرار می‌گیرد:
الف. ترمیم اولیه: در این نوع ترمیم زخم به‌صورت اولیه بخیه می‌شود یا از گرفت پوستی یا فلپ‌ها برای بستن زخم‌ها استفاده می‌گردد. ترمیم اولیه در مورد زخم‌هایی که عفونی نیستند و بستن آن‌ها مشکلات عملکرد عضوی و ظاهری ایجاد نمی‌کند راهی مطلوب و سریع برای درمان زخم‌هاست. بسیاری از زخم‌های حاد ناشی از تروما یا سوختگی قابل ترمیم اولیه هستند و برخی از زخم‌های مزمن را نیز می‌توان با ترمیم اولیه درمان کرد. مثلاً یک زخم ناشی از یک کارسینوم سلول سنگفرشی (SCC) را می‌توان بعد از برداشتن بخیه کرد یا با گرفت یا فلپ پوشاند.
ب. ترمیم ثانویه: در این ترمیم به زخم اجازه می‌دهیم که به‌تدریج گرانوله و با بافت جوانه‌ای پوشیده شود و سپس فرصت اپی‌تلیالیزه شدن و در نهایت ترمیم خودبه‌خودی به آن می‌دهیم. این ترمیم در مورد زخم‌هایی که امکان ترمیم اولیه در آن‌ها وجود ندارد یا زخم‌های مشکوک یا عفونی صورت می‌گیرد. در این مقاله هدف درمان زخم‌ها بر اساس ترمیم ثانویه است که در انواع زخم‌ها شرح داده خواهد شد.
پ. ترمیم ثالثیه: نوع دیگری از ترمیم است که در آن به زخم اجازه‌ی آماده شدن داده می‌شود و سپس موقعی که برای انجام ترمیم اولیه، (یعنی بستن یا گرفت) مناسب بود، زخم به‌صورت اولیه ترمیم می‌گردد.

۳٫    دستیابی به اطلاعات ضروری در مورد بیمار:
این اطلاعات شامل گرفتن تاریخچه، توجه به سن بیمار، عادات زندگی، وضعیت تغذیه‌ای و دارویی، بیماری‌های زمینه‌‌ای، حالات روحی- روانی، سابقه‌ی رادیاسیون و احیاناً اطلاعات خاصی در مورد هر بیمار است. گرفتن تاریخچه‌ای از چگونگی ایجاد زخم در تعیین استراتژی درمانی و احیاناً استفاده از درمان‌های کمکی بسیار حیاتی است.
هر چه سن بیمار بیشتر باشد ترمیم زخم به‌علت مشکلات عروقی و فاکتورهای ترمیمی کندتر صورت می‌گیرد. استعمال سیگار و مصرف الکل از عوامل تاخیر زخم است. همچنین سوءتغذیه، مصرف استروئیدها و سایر داروهای ضعیف‌کننده‌ی ایمنی، کمبود برخی ویتامین‌ها و کمبود روی از عوامل تاخیر در ترمیم به‌حساب می‌آیند. استفاده از مکمل‌های حاوی آرژینین و گلوتامین احتمالاً ترمیم زخم را بهبود می‌بخشد. همچنین ویتامین‌های A و C بر ترمیم زخم اثر مثبت دارند.
دانستن بیماری‌های زمینه‌ای بسیار مهم است. مثلاً در بیماری احتقانی قلب به‌علت ادم اندام تحتانی زخم‌های این نواحی به درمان مقاوم می‌شود مگر آن‌که این عامل زمینه‌ای درمان گردد.
برخی از زخم‌ها خودساخته هستند و بیمار به‌علت اجبارهای روانی در بدن خود زخم ایجاد می‌کند. تشخیص این نوع زخم‌ها در صورتی که بیمار این اقدام خود را انکار کند بسیار مشکل است. همچنین زخم‌هایی که در نواحی تحت درمان با رادیاسیون‌های قبلی ایجاد شده است ممکن است مقاوم به درمان‌های معمول باشند و نیاز به اقدامات درمانی خاصی چون استفاده از استروئید یا گرفت‌های پوستی داشته باشند.
بررسی موارد فوق‌الذکر در مورد هر نوع زخمی که پزشک با آن روبه‌رو می‌شود ضروری و بسیار کمک‌کننده است و درمان‌ها یا اقدامات خاص خود را می‌طلبد که این اقدامات غیر از درمان‌های معمول برای زخم است. درمان‌های معمول برای زخم‌ها بر اساس تقسیم‌بندی زخم به انواع قرمز، زرد، سیاه و مختلط صورت می‌گیرد که تشخیص این زخم‌ها با توجه به ظاهر بالینی است.

زخم قرمز (Red wound)
این زخم‌ها دارای رنگ قرمز تا ارغوانی روشن هستند، سطح آن‌ها پوشیده از بافت جوانه‌ای تمیز است و حاوی عروق خونی زیاد، لکوسیت‌ها و عمدتاً ماکروفاژها و فیبروبلاست‌ها هستند. در زخم‌های قرمز سلول‌های مختلف تولید فاکتور رشد (GF) را برعهده دارند که باعث تنظیم و ارتقای روند ترمیم می‌شود. در صورتی که زخم ایسکمیک باشد، بافت جوانه‌ای آن مایل به صورتی یا قرمز خیلی روشن است مانند زخم‌های ایسکمیک در افراد دچار بیماری‌های عروق محیطی. برخی از زخم‌های محیطی ممکن است بافت جوانه‌ای به رنگ قرمز تیره یا مایل به قهوه‌ای داشته باشند که به‌راحتی خونریزی می‌کند. تصمیم‌گیری برای درمان زخم‌های قرمز بستگی به روند ترمیم و اهداف درمانی پزشک و بیمار دارد. معمولاً برای روند ترمیمی سریع و خوب فراهم کردن محیط مرطوب برای زخم کافی است. این محیط می‌تواند به‌وسیله‌ی نرمال سالین یا رینگر لاکتات ایجاد شود.

یکی از راه‌های خوب درمانی استفاده از پانسمان‌های مرطوب (Wet dressing) است. در این پانسمان‌ها از چند لایه گاز خیس شده با محلول سالین یا رینگر لاکتات روی زخم (پس از شست‌وشو و تمیز کردن زخم) استفاده می‌شود. روی این لایه‌ها گاز خشک می‌گذاریم و سپس روی آن یک لایه گاز وازلین یا پوشش پلاستیکی تمیز می‌گذاریم و بانداژ می‌کنیم. معمولاً این پانسمان روزی دو بار تعویض می‌شود. بهتر است اطراف زخم با خمیر اکسید روی پوشانده شود تا از ماسیدگی پوست سالم اطراف جلوگیری گردد. ثابت شده است که در چنین محیط مرطوبی فعالیت فاکتورهای رشد و عوامل ترمیم‌کننده‌ی زخم بسیار بهتر صورت می‌گیرد. به‌علاوه این پانسمان مانع از نفوذ عوامل خارجی، تروما و میکروب‌ها به‌داخل زخم می‌گردد. پانسمان چندلایه مانع از تبخیر سریع آب و مایعات می‌شود و زخم را مرطوب نگه می‌دارد.
روش دیگر خیس کردن مکرر زخم با سالین است که هم خاصیت شویندگی و تمیز نگه ‌داشتن زخم و هم حفظ رطوبت محیط زخم را دارد.
استفاده از پانسمان‌های آماده‌ی هیدروکولوئید یا هیدروژل که پانسمان‌های هیدروفوب هستند، نیز بسیار مفید است. این پانسمان‌ها هر چند روز یک بار و گاهی روزانه تعویض می‌گردند تا زمانی که زخم کاملاً اپی‌تلیالیزه و ترمیم ‌گردد. معمولاً این پانسمان‌ها اجازه‌ی تبادل گاز و هوا را از درون زخم می‌دهند و نسبت به آب نفوذ ناپذیرند و به‌علت سطح نرم آن‌ها برای زخم‌های دردناک نیز مناسب‌اند و همچنین از ورود تروما و آلودگی به‌داخل زخم جلوگیری می‌کنند. در زخم‌های قرمز و بدون ترشح و همچنین در زخم‌های سوختگی و محل دهنده‌ی گرفت و زخم‌های جراحی نیز این پانسمان‌ها مناسب‌اند.
در زخم‌هایی که روند ترمیم آن‌ها کند است باید از روش‌های فعال‌تر استفاده کرد، از جمله استفاده از فاکتورهای رشد، استفاده از پیوند‌های پوستی یا اکسیژن پرفشار. فاکتورهای رشد (Growth factors) در واقع زیرگروه‌های سایتوکاین‌ها هستند که میتوز سلولی را افزایش می‌دهند. این فاکتورها توسط ماکروفاژها، فیبروبلاست‌ها، سلول‌های اندوتلیال و پلاکت‌ها ترشح می‌شوند و نامگذاری آن‌ها نیز بر اساس سلول‌های منشاء آن‌هاست مثل PDGF (Platelet derived growth factor) یا فاکتور رشد پلاکتی. این‌ها به‌صورت ژل‌های آماده که در یخچال قابل نگهداری هستند برای تحریک ترمیم زخم استفاده می‌شوند.
پانسمان‌های با فشار منفی (Negative pressure) نیز یکی از راه‌هایی است که به تسریع در ترمیم زخم کمک می‌کند. در این نوع پانسمان‌ها که به یک منبع ایجاد کننده‌ی فشار منفی متصل‌اند، علاوه بر دبریدمان و استفاده از مزایای پانسمان معمولی، فشار منفی به جمع شدن زودتر لبه‌های زخم و انقباض (کنتراکچر) آن برای بسته شدن زودتر کمک می‌کند.

زخم‌ زرد (Yellow wound)
این زخم‌ها دارای ترشحات زردرنگ غلیظ یا رقیق‌اند که نامگذاری آن‌ها بر اساس همین مساله صورت می‌گیرد. در درمان این زخم‌ها برخلاف نوع قرمز که هدف مرطوب نگه داشتن سطح زخم بود، هدف اصلی خشک کردن سطح زخم از ترشحات زرد، سبز یا عفونی است و پس از رسیدن به این هدف اجازه‌ی گرانولاسیون طبیعی به زخم داده می‌شود تا به‌تدریج به یک زخم قرمز تبدیل و سپس مانند یک زخم قرمز درمان شود.

یکی از راه‌های ساده برای خشک کردن ترشحات شست‌وشوی مکرر یا استفاده از پانسمان‌های خیس به خشک (Wet to dry dressing) است. در این نوع پانسمان از یک لایه گاز خیس شده با رینگر لاکتات یا سالین روی زخم به‌مدت ۱۰ تا ۲۰ دقیقه چند بار در روز استفاده می‌شود. به‌دنبال تبخیر آب از میان گاز پوشاننده، آب از درون زخم نیز به‌دلایل نامعلومی تبخیر می‌شود. ضرورت دارد که گاز یک‌لایه و نازک باشد و با پوشش دیگری پوشانده نشود تا موثر باشد. گذاشتن گازهای چندلایه و خیس اثر معکوس خواهد داشت.
می‌توان از محلول‌های آنتی‌سپتیک مثل پرمنگنات پتاسیم نیز استفاده کرد. همچنین در زخم‌های کم‌ترشح از هیدروکولوئیدها و هیدروژل‌ها نیز می‌توان به‌صورت پانسمان استفاده کرد. پمادهای حاوی مواد آنتی‌باکتری مانند سیلور نیز در مواردی که ترشح کم باشد می‌تواند مفید واقع گردد و پانسمان‌های حاوی فشار منفی هم می‌تواند به جذب ترشحات کمک کند.
پانسمان‌های آلژینات و کادکزومر آیوداین و همچنین پانسمان‌های حاوی ذغال فعال برای زخم‌های پرترشح و عفونی مفیدند. در زخم‌های پرترشح نباید از پماد‌های آنتی‌بیوتیک استفاده شود. در صورتی که عفونت واضح مثل سلولیت دیده ‌شود، درمان سیستمیک آنتی‌بیوتیکی لازم است. زخم‌های حاوی ترشحات غلیظ چرکی یا بودار باید عفونی تلقی شوند که در این صورت استفاده از پانسمان‌های مسدودکننده ممنوع است. در صورت ترشحات زیاد، استفاده از حوضچه‌های چرخابی (Whirl pool) کمک می‌کند. عضو درون این حوضچه‌ها قرار می‌گیرد و آب با نوعی فشار گردابی درون زخم جریان می‌یابد و باعث تمیز کردن و دبریدمان نرم لابه‌لای زخم می‌شود.
یکی از راه‌های دیگر که اخیراً مورد توجه است استفاده از لارو درمانی (Maggot therapy) برای دبریدمان زخم‌های آلوده است. در این روش از لارو نوعی مگس به نام Lucia Sericata استفاده می‌شود. این لاروها در محیط استریل پرورش داده می‌شوند و فقط از بافت‌های مرده‌ی عفونی تغذیه می‌کنند. اندازه‌‌ی این لاروها کوچک است و به تمام زوایای درون زخم نفوذ می‌کنند. از طرفی این‌ها نوعی پروتئین و مواد آنتی‌باکتریال و همچنین مواد ترمیم‌کننده‌ای مانند آلانتوئین از خود ترشح می‌کنند. حرکت لاروها درون زخم ایجاد بافت‌های جوانه‌ای را تحریک می‌کند. استفاده از این لاروها در زخم‌هایی که به درون حفره‌های بدن راه دارند ممنوع است و همچنین به‌دلیل مسایل روانی در برخی از بیماران نمی‌توان از این روش استفاده کرد.

به‌دنبال درمان زخم زردرنگ و خشک و غیرمترشح شدن آن‌ها، اجازه‌ی گرانولاسیون به زخم داده می‌شود و پس از تبدیل آن به زخم قرمز، آن را مانندیک زخم قرمز درمان می‌کنیم.

زخم سیاه (Black wound)
در این نوع زخم سطح زخم به‌وسیله‌ی ماده‌ی نکروتیک سیاه‌رنگ و معمولاً چسبنده پوشیده شده است. برای درمان این زخم‌ها باید سطح نکروتیک دبریدمان گردد و اجازه‌ی گرانولاسیون به بافت‌های زیرین داده شود. این کار را می‌توان با ایجاد محیط مرطوب و ممانعت از تبخیر مایعات زیرین زخم انجام داد. محیط مرطوب یک واسطه‌ی مناسب بیولوژیک است و به‌علاوه کمک می‌کند که دلمه‌ی (Crust) سیاه‌رنگ به‌تدریج از سطح زیرین جدا و بستر مناسبی برای ترمیم ایجاد شود. یکی از راه‌های رسیدن به این هدف استفاده از پمادهاست. لایه‌ی چرب پماد با جلوگیری از تبخیر مایعات از درون زخم سبب اشباع بافت از آب می‌شود و به‌دنبال آن دلمه آرام ‌آرام کنده و جدا می‌گردد.

پانسمان‌های هیدروژل خاصیت آب‌دهی دارند که به این عمل کمک می‌کنند. یک راه دیگر خیساندن مستقیم زخم درون آب است ولی گاهی این عمل باعث ماسیدگی بافت سالم اطراف زخم می‌شود که به‌خصوص در دیابتی‌ها می‌تواند خطرناک باشد. راه دیگر استفاده از پانسمان‌های خیس به مرطوب (Wet to moist dressing) است. در این روش از چند لایه گاز خیس شده با رینگر لاکتات یا سالین بر روی زخم استفاده می‌شود که روی آن با یک پوشش نفوذناپذیر پوشیده شده است. این کار را می‌توان با همراهی پماد در بستر نیز انجام داد که روزانه چند بار تعویض می‌گردد. تکرار این عمل سبب نرم شدن و جدا شدن دلمه‌ها و بافت‌های نکروتیک می‌گردد.
دبریدمان شیمیایی: یک راه دیگر استفاده از آنزیم‌ها و اسیدهاست که به دبریدمان شیمیایی معروف است. در این نوع دبریدمان هدف‌گیری محتویات خاصی از بافت نکروتیک مد نظر است مانند فیبرین، کلاژن و سایر پروتئین‌ها. از آنزیم‌های شیمیایی در مواردی استفاده می‌شود که تمام سطح زخم از بافت نکروتیک پوشیده است تا بافت‌های سالم تخریب نشود. مواد آنزیمی مثل کلاژنازها، فیبرینولیزین و پروتئولیزین‌ها می‌توانند محتویات خاصی را هدف بگیرند. زخم‌های نکروتیک سیاه معمولاً در سطح رویی خود حاوی پروتئین و فیبرین هستند بنابراین می‌توان از آنزیم‌هایی مثل فیبرینولیزین و پروتئولیزین‌ها بر سطح این زخم‌ها استفاده کرد و پس از برداشته شدن لایه‌ی رویی از کلاژنازها بهره برد. برای این‌که آنزیم‌ها به‌درون بافت نکروتیک نفوذ کنند می‌توان ابتدا سطح آن ‌را به‌صورت مشبک با تیغ یا سوزن خط انداخت و اطراف زخم را با زینک اکساید پوشاند و سپس روی زخم از این آنزیم‌ها استفاده و پانسمان کرد. اسیدهای ملایمی به‌صورت کرم تهیه می‌شوند که مواد نکروتیک را در خود حل می‌کنند و برخی از این‌ها در ترکیب با فرآورده‌های سیلور نیز هستند. Aserbine یکی از این کرم‌هاست که حاوی بنزوئیک اسید، مالیک اسید و سالیسیلیک اسید است.
دبریدمان اتولیتیک: این اصطلاح به روند طبیعی دبریدمان در زخم اطلاق می‌شود. در حقیقت مایعات ترشحی زخم خود حاوی آنزیم‌های لیتیک و همچنین ماکروفاژها، نوتروفیل‌ها و فاکتورهای رشد هستند و پانسمان‌های مرطوب این فاکتورها را درون زخم حفظ می‌کنند و پروسه‌ی لیز و ترمیم به‌وسیله‌ی این پانسمان‌ها تسریع می‌گردد. در مواردی که هدف ما عدم دخالت و اجازه‌ برای عملکرد پدیده‌ی اتولیتیک باشد بهتر است زخم روزی یک بار تمیز شود تا محیط نکروزه‌ی مرطوب از تجمع باکتری‌ها اشباع نگردد.
جراحی: راه دیگر درمان زخم‌های سیاه دبریدمان جراحی است. این نوع دبریدمان که با تیغ اسکالپل انجام می‌شود می‌تواند به‌صورت سرپایی یا در اتاق عمل صورت گیرد. در صورتی که زخم دردناک باشد یا روی استخوان یا در مجاورت ارگان‌های حیاتی قرار گرفته باشد و همچنین در مواردی که ارزیابی وسعت زخم از داخل برای‌مان امکان‌ناپذیر باشد، باید دبریدمان در اتاق عمل صورت گیرد. این نوع دبریدمان نباید در مواردی که بیمار دچار ترومبوسایتوپنی است انجام شود. همچنین اگر بیمار داروهای ضدانعقادی مصرف می‌کند یا در برخی از بیماری‌ها مثل پیودرماگانگرنوزم، بهجت و گرانولوماتوز وگنر و سایر پدیده‌هایی که در آن‌ها پاترژی (Pathergy) وجود دارد، یعنی به‌دنبال دستکاری زخم ضایعات جدیدی ایجاد می‌گردد، نباید این عمل صورت گیرد.
بعد از دبریدمان یک زخم سیاه کم‌کم می‌توان آن ‌را به زخم قرمز تبدبل و مانند آن درمان کرد.

زخم‌ مختلط (Mixed wounds)
این‌ زخم‌ها مخلوطی از انواع نامبرده‌ی قبلی هستند. در این نوع زخم‌ها باید قسمت‌های تمیز و جوانه‌ای را از بخش ناسالم تفکیک کنیم و در هنگام درمان آسیبی به بافت‌های سالم نرسانیم. در ابتدا باید بخش ترشحی زخم‌های مختلط را درمان کرد که بیشترین احتمال عفونت را دارند. می‌توان همزمان از مرطوب کردن و پمادهای آنتی‌بیوتیک بهره برد. قسمت‌های سیاه و نکروزه را نیز باید دبریدمان و سپس برحسب مورد از پانسمان‌های مناسب استفاده کرد و در نهایت اجازه‌ی اپی‌تلیالیزه شدن را به زخم داد.

نتیجه‌گیری
آن‌چه ذکر شد درمان کلی زخم‌ها براساس تقسیم‌بندی آن‌ها از نظر شکل ظاهری به سه دسته‌ی قرمز، زرد و سیاه بود. بدیهی است که درمان زخم‌های خاص علاوه بر اقدامات کلی که در بالا به آن‌ها اشاره شد، اقدامات درمانی خاص خود را نیز لازم دارند. مثلاً بیماری که دچار یک زخم ناشی از لیشمانیوزیس است باید از داروی اختصاصی مربوط به آن استفاده کند و پانسمان‌ها و دبریدمان‌هایی که به آن‌ها اشاره شد به‌تنهایی برای درمان چنین زخمی کافی نیست. ولی به‌طور کلی هدف ما از درمان هر زخمی اعم از زخم‌های زرد، سیاه یا مختلط، تبدیل آن به زخم قرمز و سپس درمان مثل یک زخم قرمز خواهد بود.

در این زمینه همچنین مراجعه کنید به: پانسمان‌های آماده، دکتر حمید نوروزی، پزشکان گیل، ش ۶۸

دکتر حمید نوروزی
عضو انجمن بین‌المللی جراحان پوست
نشانی: رشت، چهارراه پورسینا، کلینیک حافظ، تلفن: ۳۲۲۲۵۵۵

Email: noroozihd@yahoo.com