پزشکان گیل

این‌که سروران ارجمند نگاه کردن در کتاب مستطاب «واژه‌نامه‌ی طب سنتی گیلان (گیله ‌تجروبه)» را برعهده‌ی بنده‌ی حقیر گذاشته‌اند، جای مباهات است زیرا که آقای بزرگوار، سید جلیل‌القدر، جناب استاد دکتر سیدحسن تائب، فاضلی ارجمند و استادی صاحب‌نام‌اند که از خانواده‌ی دانش و دین و معرفت برخاسته‌اند. پدر بزرگوارشان از مدرسان بنام و متدین و سرافراز و دانشمند گیلان بودند. یادم می‌آید بعد از درگذشت آن سید دانشمند و باتقوا و عالی‌مقام، یادنامه‌های متعددی در مرکز استان وسیله‌ی اساتید صاحب‌نام و بزرگوار تدوین و تنظیم یافت و چاپ شد که خبر از بزرگی مقام دانش به‌کمال آن بزرگ‌مرد تاریخ فرهنگ (آموزش و پرورش) گیلان داشت.
بی‌گمان از چنان عالی‌قدر بزرگ‌منشی، چنین فرزندی خلف و ارزنده برجای می‌ماند که شرف و مکرمت خانوادگی را محفوظ می‌دارد و در کنار شغل شریف و مهم پزشکی، فرهنگ مردم (فولکلور) سرزمین گیلان را ارج می‌نهد و برای تدوین آن گام‌های بلند و ارزنده‌ای برمی‌دارد که کتاب حاضر یکی از آن آثار است. بنده بیشتر مقاله‌های ایشان را که در نشریه‌های مختلف به چاپ رسیده است تا کنون مطالعه کرده‌ام و همیشه به‌عنوان پزشکی بزرگ‌منش قابل احترام و شکیبا در ایشان می‌نگرم، زیرا که با همه‌ی بزرگی، مردم و فرهنگ سرزمین خود را از یاد نبرده‌اند و پیوسته به فکر گرامیداشت فرهنگ مردم و سرزمین خود بوده‌اند.
فکر کنید، پزشکی باتجربه در حال گفت‌و‌گو با بیماری است که از دردی رنج می‌برد و در عین‌حال آن‌قدر تمرکز دارد که در حین دریافت و شناخت نوع بیماری‌اش از خلال گفتار بیمار دردمند، با توجه به این‌که وی از کدام منطقه است و از اعضای خود یا دردهایش با چه واژگانی نام می‌برد، واژگان و معناهایش را دریافت و با آوانویسی یادداشت می‌کند. آن‌گاه در برخورد با بیماران بعدی که از همان منطقه می‌آیند، واژگان ثبت‌کرده را از آنان هم می‌پرسد یا از زبان آن‌ها هم می‌شنود و معانی را تطبیق می‌کند و نتیجه‌ی مطلوب را به‌دست می‌آورد و این کار تطابق معانی و واژگان را با بیماران مناطق دیگر هم انجام می‌دهد. خیلی جالب است ایشان کار میدانی را که اساس کار پی‌جویی و گردآوری فرهنگ مردم است، به‌طرزی زیرکانه و غیرمعمول در محکمه (مطب) خود متمرکز کرده‌اند. بیمار از روستاهای دوردست رودبار و رودسر و ماسال و جا‌های دیگر می‌آید و به‌عنوان راوی در مطب ایشان، واژگان نشانه‌های بیماری را به گویش خود بازگو می‌کند و پزشک فرهنگ‌دوست و باذکاوت آن‌ها را یادداشت می‌کند و مطابقت می‌دهد و از مجموع یادداشت‌های فراهم‌آمده فرهنگ (واژه‌نامه‌ای) تدوین می‌کند که گاه پاره‌ای از واژگانش در فرهنگ‌های گیلکیِ تا کنون منتشر شده‌ی در دسترس (و حتی واژگان پایانی پاره‌ای از کتاب‌هایی که در زمینه‌ی فرهنگ مردم گیلان به زیور طبع آراسته شده) موجود نبوده است.
این جای سرافرازی برای هر گیلک است که کسی از مردم این دیار فرهنگ‌پرور، تمامی دانش و بینش خود را به‌کار می‌برد تا برای شناساندن بهتر و بیشتر فرهنگ مردم خویش اثری والا و درخور نگرش تدوین و تنظیم و عرضه کند. البته این واژه‌نامه خالی از خلل نیست و به‌عنوان اولین واژه‌نامه‌ی گیله تجروبه نقدی بر آن نوشته‌ام که اگر جناب دکتر اجازه بفرمایند چاپ می‌کنم، وگرنه به خودشان تسلیم خواهم کرد.
در اصل، اندیشه‌ی تدوین چنین واژه‌‌نامه‌ای، حتی اگر به‌ منصه‌ی ظهور هم نمی‌رسید، درخور تقدیر و پاسداشت و تمجید و تشکر بوده است. همچنان که گروهی از دوستان هوشمند و فرهیخته، متوجه‌ این نکته‌ی باریک‌تر از موی شده‌اند و جشن بزرگداشتی برای ایشان برپای داشته‌ و این بنده را مورد سرافرازی قرار داده‌اند تا با همه‌ی اندک بضاعت فرهنگ مردمم، نگاهی بیافکنم بر این کتاب مستطاب که خود سال‌هاست در این‌باره کار می‌کنم و اندک بضاعتی گرد آورده‌ام که درخور هم‌ولایتی‌های ارجمندم نیست.
فرهنگ‌نویسی کار بسیار مشکل و پردردسر و در عین‌حال ظریفی است که دست‌یازنده به‌سوی آن، باید خیلی قدر و همه‌سویه‌بین و موشکاف و مسلط باشد تا بتواند از عهده‌ برآید. به‌جرات عرض کنم که تا کنون در ایران (گیلان که جای خود دارد) هیچ فرهنگی منتشر نشده است که دارای لغزش‌های واژگانی، تدوینی، تهجی، تطبیقی یا معنایی (همه یا یکی از آن‌ها) نباشد؛ از اعلا تا ادنا. از این‌روی همین‌که فرهنگ‌نویس عمرش را، یعنی بهترین نقد زندگی‌اش را، بر سر گردآوری واژگان می‌نهد، به‌ویژه واژگانی که باید نخست بر زبان مردم جاری شود و او دریابد و یادداشت و معنی و بعد تدوین و تنظیم کند، قدرتمند و صاحب اراده و باهمت است. کتاب نو انتشار یافته نیز خالی از لغزش‌های تدوینی و آوانگاری و لغوی نیست که ‌لغزش‌هایش انشاءلله در چاپ‌های بعدی در صورت همت دوستان و بیان آن‌ها، قابل جبران است. برای بنده جای سرافرازی است که بتوانم نگاهی دقیق و موشکافانه به این کتاب ارزشمند بیافکنم و درباره‌اش سخن بگویم و فراز و فرودش را برای بهتر و بیشتر شناساندن بازگو کنم.
از پروردگار قادر بی‌همتا برای همه‌ی کسانی که در راه اعتلای فرهنگ مردم گام برمی‌دارند تن‌درستی، سرافرازی، شکیبایی و پردلی آرزو می‌کنم.
* شاعر، پژوهشگر زبان و فرهنگ گیلکی

واژه‌نامه‌ی طب سنتی گیلان (گیله ‌تجربه)
دکتر سیدحسن تائب
رشت، نشر فرهنگ ایلیا، ۱۳۸۸
۱۴۸ ص، وزیری، ۳۰۰۰ تومان