پزشکان گیل

سومری‌ها از چند هزار سال پیش از میلاد مسیح تمدن پررونقی در بین‌النهرین پایه نهاده بودند. بسیاری آن‌ها را پایه‌گذار نخستین تمدن فرهنگی تاریخ می‌دانند. اما نخستین شناخت علمی از این تمدن بزرگ به سال ۱۸۵۰ برمی‌گردد، یعنی زمانی که هینکس دریافت که ابداع خط میخی توسط مردمان این تمدن صورت گرفته است. از این زمان به بعد به‌تدریج پژوهش‌های باستان‌شناسی دامنه‌داری برای افزایش دانسته‌های ما درمورد سومری‌ها صورت گرفت.

در اواخر هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد، یعنی پنج هزار سال پیش از این، سومریان بر اثر نیازهای اقتصادی و اداری، شیوه‌ی نوشتن روی الواح گلی را کشف کردند. نخستین کوشش و آزمایش آنان ناهنجار و به‌صورت خط تصویری بود و از این رو تنها در مسایل بسیار ساده‌ی اداری مورد استفاده قرار می‌گرفت. ولی در قرن‌های بعدی کاتبان و معلمان سومری به‌تدریج چنان دگرگونی‌های شگرفی بر این خط وارد ساختند که ماهیت تصویری خود را از دست داد و تبدیل به خط صوتی متعارف گشت. در نیمه‌ی دوم هزاره‌ی سوم شیوه‌ی خط سومری چنان نرم و انعطاف‌پذیر بود که به‌آسانی پیچیده‌ترین مباحث تاریخی و ادبی را بدان بیان می‌کردند.
بیشتر الواح کشف شده از سومری‌ها در واپسین سال‌های قرن نوزدهم از شهری به نام «نیپور» به‌دست آمد که یکصد و پنجاه کیلومتر با بغداد فاصله دارد. اکثر این الواح هم‌اینک در موزه‌ی دانشگاه فیلادلفیا و موزه‌ی شرق باستان استانبول قرار دارد.
سومری‌ها در ابتدا خط میخی نداشتند و از خط تصویری استفاده می‌کردند. در دسترس بودن گل رس در بین‌النهرین، کار سومری‌ها را بسیار آسان می‌کرد. آن‌ها به‌زودی متوجه شدند که اگر لوحه‌ها را بپزند، ماندگاری آن‌ها بسیار بیشتر می‌شود. اما نوشتن بر لوحه‌های گلین با قلم نی، نمی‌توانست منجر به ایجاد خطی با پیچیدگی خط مصریان روی پاپیروس شود.

یکی از نسخه‌ها: ریشه‌ی گیاه کاه را بسایید، در آبجو حل کنید، بگذارید مرد بیمار آن را بنوشد و بذر گیاه درودگر، صمغ مرکازی آویشن بسایید، در آبجو حل کنید، بگذارید مرد بیمار آن را بنوشد.

اما در بین الواح سومری غیر از آن‌هایی که مربوط به ادبیات و افسانه‌های علمی و مسایل اداری است، الواح علمی هم می‌توان پیدا کرد. برای مثال یک پزشک ناشناخته‌ی سومری که در اواخر هزاره‌ی سوم پیش از میلاد مسیح می‌زیسته است، بهترین نسخه‌های خود را به‌منظور استفاده‌ی شاگردان و همکارانش گرد آورد. او لوحه‌ی گلی نمناکی به‌اندازه‌ی ۹/۱۵ در ۵/۹ سانتی‌متر آماده کرد و با خط میخی دوازده نسخه‌ی مهم- به‌زعم خود- را بر آن‌ها نگاشت. این سند پزشکی، قدیمی‌ترین سند و نسخه‌ی پزشکی است که بشر یافته است. این لوح به‌مدت چهار هزار سال در دل زمین مدفون بود تا این‌که هیات باستان‌شناسی آن را یافت و به موزه‌ی دانشگاه فیلادلفیا منتقل کرد.
خواندن این نسخه بسیار دشوار بود و نیاز به تلاش‌ زیادی داشت. پزشک سومری، چنان‌چه از این نسخه برمی‌آید، داروها را مانند همکار امروزی خود از مواد گیاهی و معدنی و جانوری تهیه می‌کرد. از مواد معدنی، کلرید سدیم (نمک طعام) و نیترات پتاسیم (شوره) را ترجیح می‌داد و از مواد حیوانی، شیر، پوست مار و سنگ لاک‌پشت را به‌کار می‌برد ولی اکثر داروها از منابع گیاهی اخذ می‌شد. از گیاهانی مانند فلوس، مورد، انقوزه و آویشن و درختانی ماند بید، گلابی، صنوبر، انجیر و خرما در فراهم کردن داروها استفاده می‌کردند. داروهای گیاهی از تخم و ریشه و شاخه و پوست و صمغ درختان تهیه می‌گردید و مانند امروز آن‌ها را به‌صورت گرد یا جامد نگهداری می‌کردند.
یکی از ایرادات این نسخ این است که نسبت مواد سازنده‌ی دارو هیچ‌جا ذکر نشده است. این مطلب را البته پاره‌ای به‌خاطر رازداری حرفه‌ای می‌دانند تا مردم عادی و دیگر رقیبان همکار نتوانند خود راساً دارو بسازند. عده‌ای هم البته معتقدند که در ان زمان کمیت اجزا زیاد مهم نبود.
اما مطلب مهم بعدی این بود که در هیچ‌جای این الواح پزشکی اثری از توسل به سحر و جادو به‌چشم نمی‌خورد. این بدان معنی نیست که در هزاره‌ی سوم پیش از میلاد از دعا یا جادو برای معالجه استفاده نمی‌شد؛ سومری‌ها هم مانند بابلی‌ها به خدایان مرض که به‌خاطر مجازات گناه، بیماری بین مردم می‌پراکنند، اعتقاد داشتند. آن‌ها به خدایانی شفادهنده هم باور داشتند. سومری‌ها برای خود، خدای نگهبان فن پزشکی هم داشتند.
شیوه‌ی تهیه قطره‌ها، فن پالایش نسبتاً پیچیده‌ی موارد تشکیل‌دهنده‌ی داروها و توانایی تهیه‌ی مواد قلیایی و شوره توسط سومری‌ها نشان می‌دهد که فن داروسازی سومری‌ها پیشرفت زیادی کرده بود.
البته نمی‌توان در مورد میزان شفابخشی این نسخه‌ها اظهارنظری کرد، چون در هیچ‌جای این الواح نام و علایم بیماری توصیف نشده است تا پزشکان بتوانند در زمینه‌ی کارایی نسخ اظهارنظر کنند.
در سایت خرید و فروش آمازون اگر جستجو کنید، لوحه‌های بازسازی شده‌ی این نسخه‌ی قدیمی را می‌توانید پیدا کنید. بسیاری از پزشکان و داروسازان این لوحه را در دکور مطب و خانه‌ی خود مورد استفاده قرار می‌دهند.
منبع: مجله‌ی دانشمند، ش ۳۰۶، فروردین ۶۸ (با تلخیص)

دکتر علیرضا مجیدی

Website: 1pezeshk.com
Email: alirezamajidi@gmail.com