پزشکان گیل

۳۲ کیلومتر رودخانه‌ی دست‌کن اسیران رومی و یونانی

دکتر مسعود شهیدی

عکس‌ها: دکتر مسعود شهیدی

این چهارمین نوروز است (پس از «تخت سلیمان» در ش ۸۹، «گنبد سلطانیه» در ش ۱۰۱ و «آنوبانینی» در ش ۱۱۳) که در «پزشکان گیل» به‌یاری مسعود شهیدی و سایتِ با کمال تعجب «پالایه» شده‌اش «ایران- ایرانی‌ها» در پوشش آشنایی با جاذبه‌های گردشگری میهن با بخشی از تاریخ ‌ایران‌زمین آشنا شویم. نوبتی هم که باشد نوبت ساسانیان است با آن ملوک طوایفی روستایی‌واری که از پهلوانان اشکانی تحویل گرفتند و امپراتوری پهناور و تمدنی که (پس از چهار سده‌ی پر از بالا و پست که نطفه‌ی خوب و بد «ایرانیت» ما در آن بسته شد) به تشنگان بادیه‌ی عرب سپردند تا گردونه‌ی دانش و فرهنگ و تمدن بشری بچرخد و بچرخد و به ما برسد که گمان می‌کنیم تخفه و نظرکرده‌ی تاریخ‌ایم. با سپاس و دلتنگی برای مسعود عزیز و امید دیدار، از او متشکرم که اجازه داده است نسخه‌ی جدیدی از این مقاله در «پزشکان گیل» منتشر شود و به‌ویژه یادآور می‌شوم که دو تصویر اول با اجازه‌ی ایشان به اصل مقاله افزوده شده است.

این‌جانب بسیاری از نقاط گردشگری ایران زمین را دیده و هر چه در توان داشته‌ام به‌کار برده‌ام تا جاذبه‌های گردشگری ایران را خوب بشناسم و بتوانم آن‌ها را به‌نحو شایسته به هم‌میهنانم و سایر علاقه‌مندان بشناسانم. از میان صد‌ها جاذبه‌ای که در کشور ما حرفی برای گفتن دارند، معدودی از آن‌ها هستند که انسان را به حیرت وامی‌دارند و حس احترام آدمی را نسبت به پیشینیان به‌شدت برمی‌انگیزانند و بی‌گمان آسیاب‌ها و آبشار‌ها و در مجموع «سازه‌های آبی شوشتر» (Shushtar Historical Hydraulic System) یکی از آن‌هاست.

مجموعه‌ی آسیاب‌های شوشتر (عکس از: en.wikipedia.org) اماکنی که در بالای عکس می‌بینید منازل مسکونی مردم است. نکته‌ی جالبی که توجه مرا به خود جلب کرد و به‌خصوص در سمت چپ تصویر خودنمایی می‌کند، میزان قابل توجهی از کوه است که توسط اسیران رومی کنده شده تا رودخانه بتواند جریان پیدا کند.

این جاذبه‌ی گردشگری که از مفاخر ما ایرانیان است، شاید به‌دلیل موقعیت جغرافیایی یا دلایل دیگر مهجور مانده است و بسیارند ایرانیانی که از وجود یا کم و کیف آن بی‌خبرند.

عکس از: arts.tnua.edu.tw

بند میزان و رودخانه‌ی گرگر
رودخانه‌های بزرگ کارون، کرخه و دز که می‌توانند دشت وسیع خوزستان را سیراب کنند، همگی از رشته کوه‌های زیبای زاگرس منشا می‌گیرند. در طول قرن‌ها، بارش باران‌های بهاری در این نواحی، حجم زیادی از سیلاب را روانه‌ی دشت خوزستان می‌کرد. مناطق وسیعی زیر آب می‌رفت و در سایر مواقع سال بسیاری از نقاط خشک و بی‌آب می‌ماند. با به قدرت رسیدن ساسانیان، اردشیر بابکان دستور داد با احداث یک مسیر فرعی، رودخانه‌ی کارون را در شهر شوشتر به دو قسمت تقسیم کنند. در سال ۲۵۹ میلادی شاپور اول ساسانی پس از آن‌که پابلیوس لوسیوس والریانوس آگوستوس، امپراتور روم را در جنگ ادسا (Edessa) شکست داد، ۷۰ هزار سرباز رومی و یونانی کشته شدند یا به اسارت ایرانیان درآمدند. شاپور، والریانوس و بخشی از اسرا را به شهر بیشاپور فرستاد و بخش دیگری به شهر گندی شاپور (جندی شاپور) که بین شهرهای شوش و شوشتر واقع شده بود، اعزام کرد. با استفاده از نیروی کار اسرا یک رودخانه‌ی دست‌کن به‌طول ۳۲ کیلومتر حفر شد تا آب رودخانه‌ی کارون را به دو قسمت تقسیم کنند. برای تقسیم آب به احداث یک سد انحرافی نیاز بود که امروزه به آن «بند میزان» (Meezaan Dam) می‌گویند. این بند بنای ارزشمندی است که از دوره‌ی ساسانی تا امروز برجا مانده و در شمال شرقی شوشتر آب رودخانه‌ی کارون را به دو بخش تقسیم می‌کند. بند دارای ۹ دهانه‌ی آب‌رو بوده و طول آن ۳۸۶ متر، کمترین ارتفاع آن ۴ و نیم و بیشترین ارتفاع آن ۹ متر است و با مصالح ماسه سنگ، سنگ‌های صخره‌ای و ملات ساروج ساخته شده است. از آن‌جا که ایرانیان متاخر عادت دارند تلاش دیگران را به نام خود ثبت کنند، این بند در دوران صفویه به «بند خاقان» و در دوران قاجاریه به «بند محمدعلی میرزا» معروف بوده و چندین بار مورد مرمت قرار گرفته است.

سکه‌های شاپور و والرین.

به‌نظر می‌رسد تقسیم رودخانه در این قسمت سه هدف را دنبال می‌کرده است:
۱. جلوگیری از بروز سیلاب‌های شدید
۲. آب‌رسانی به نواحی خشک و آبیاری زمین‌هایی که با شاخه‌ی اصلی رودخانه فاصله داشتند
۳. ساخت آسیاب‌های آبی.
بند میزان با شماره‌ی ۲۳۳۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

نمایی از بند میزان. متاسفانه در سال‌های اخیر وجود ریزگرد‌ها فضای منطقه را غبارآلود کرده است.

دو شاخه‌ی کارون
بند میزان رودخانه‌ی کارون را به دو قسمت تقسیم می‌کند:
۱- قسمت اصلی و اولیه به شطیط (Shotayt) یا چهاردانگه معروف است که دوسوم آب رودخانه‌ی کارون وارد این بخش می‌شود.
۲- شاخه‌ی دوم به گرگر (Gargar) یا گرگر (Gorgor) یا دودانگه معروف است و یک‌سوم آب رودخانه‌ی کارون به آن هدایت می‌گردد.

عکس هوایی از دوشاخه شدن رودخانه‌ی کارون به‌وسیله‌ی بند میزان و موقعیت سازه‌های آبی شوشتر (از Google Earth): ۱. بند میزان ۲. سد گرگر ۳. آسیاب‌های شوشتر ۴. شطیط یا چهاردانگه ۵. گرگر یا دودانگه ۶. رودخانه‌ی کارون ۷. بقایای پل تاریخی شوشتر.

کلمه‌ی گرگر یک اصطلاح عامیانه‌ی شوشتری است و به آبی که از بالا به پایین می‌ریزد، اطلاق می‌شود. طول رودخانه‌ی گرگر حدود ۳۲ کیلومتر است که شروع آن بند میزان در شوشتر است و در بند قیر، تقریباً همزمان با رودخانه‌ی دز و شطیط به‌هم پیوسته، دوباره رودخانه‌ی اصلی کارون را تشکیل می‌دهند.‌‌
همان‌طور که گفته شد، این رودخانه‌ی ۳۲ کیلومتری در زمان شاپور اول ساسانی و با استفاده از نیروی انسانی اسرای رومی به‌صورت دست‌کن ساخته شده است. به باور این‌جانب، علاوه بر نیروی کار بسیار عظیمی که برای احداث یک رودخانه‌ی بزرگ به‌کار رفته و در برخی نقاط بستر رودخانه بیش از ۵۰ متر از کناره‌های آن گود‌تر است، نحوه‌ی محاسبه و انتخاب مسیر که توالی و یکسانی جریان آب را مخدوش نکند، با امکانات محدود آن زمان بسیار شگرف می‌نماید.

برخی از کانال‌ها و تاسیسات در اثر مرور زمان خراب شده ‌است. اما در شرایط فعلی یک خوبی دارد و آن این‌که می‌توانید شکل کانال‌ها را بدون این‌که مجبور باشید بروید توی کانال ببینید!

سد گرگر و تونل‌های انتقال آب
در ابتدای رودخانه‌ی گرگر (حدود ۳۰۰ متر پایین‌تر از بند میزان) سدی ساخته شده است که آب رودخانه را به سه تونل هدایت می‌کند. این تونل‌ها عبارت‌اند از:
۱- تونل شهر: که آب را به ضلع شرقی مجموعه می‌رساند.
۲- تونل بولیتی (Bolayti Tunnel): که عملاً بیشترین مقدار آب از این تونل رد می‌شود. این تونل عملاً علاوه بر تامین آبی که برای چرخاندن چندین آسیاب لازم است، وظیفه‌ی انتقال آب اضافه در پشت سد را نیز به‌عهده دارد و به‌عنوان سرریز نیز عمل می‌کند.
۳- نیر (Neyr): شامل تونل‌های باریکی است که در دو طرف تونل بلیتی قرار دارند. این تونل‌های فرعی که عرض آن‌ها به‌پهنای شانه‌ی انسان و ارتفاع‌شان تقریباً معادل قد انسان یا کوتاه‌تر است، مسیرهای بلندی را طی می‌کنند و عملکرد آن‌ها شبیه قنات است بدون آن‌که مانند قنات‌ها هواکش داشته باشند.

یکی از دالان‌های خروجی آب. جای تیشه را روی دیواره می‌توانید ببینید.

نکته‌ی جالب این است که از داخل همین تونل‌ها آب به مسیرهای مختلف هدایت می‌شود و نهایتاً به آسیاب‌های متعددی می‌رسد که شرحش در زیر خواهد آمد. روی این تونل‌ها سدی وجود دارد که امروز بالای آن به بخشی از خیابان تبدیل شده است. سازه‌های آبی شوشتر آن‌چنان مهجور مانده ‌است که ممکن است شما بدون آن‌که متوجه آن‌ها شوید از خیابان عبور کنید و این ساختار شگرف محاسبات ریاضی و مهندسی ۱۷۰۰ سال پیش را نبینید.

آسیاب‌های آبی شوشتر
وقتی وارد مجموعه‌ی آسیاب‌های شوشتر (Shushtar Water mills) می‌شوید، عناصر متعددی به‌شرح زیر را خواهید یافت:
۱- تونل‌های انتقال آب: علاوه بر تونل‌های اصلی که در بالا عرض کردم، مجموعه‌ی تونل‌های هدایت آب برای آسیاب‌ها مجموعه‌ای شگرف و تماماً دست‌کن است در دل کوه به‌وسیله‌ی تیشه کنده شده ‌است. وقتی وارد این تونل‌ها می‌شوید، جای تیشه را روی بدنه و سقف تونل‌ها به‌وضوح خواهید دید. شگفت‌انگیز این‌که داخل این تونل‌ها در گرمای تابستان شوشتر خنک و قابل تحمل است.

در این تصویر فشار آبی را که از یکی از تونل‌ها خارج می‌شود و پره‌های آسیاب را می‌چرخاند مشاهده می‌کنید.

۲- سد گرگر: این سد را به‌دلیل تاسیساتی که بعد‌ها به مجموعه‌ی آسیاب‌های شوشتر اضافه کرده‌اند، عملاً نمی‌توانید ببینید. همین‌قدر می‌توان گفت که ارتفاع سد را در دو دوره زیاد کرده‌اند، یکی در دوره‌ی صفویه برای تسهیلات بهتر عبور و مرور و دیگر بار در دوره‌ی پهلوی برای امتداد دادن یکی از خیابان‌های اصلی شهر. آن‌طور که می‌گویند، زمانی یکی از دروازه‌های شوشتر روی این سد واقع شده بوده و به آن دروازه‌ی گرگر می‌گفته‌اند که امروزه از آن نشانی نیست.
۳- آسیاب‌ها: بنا به گفته‌ی یکی از مسوولان میراث فرهنگی، تا زمانی نه‌چندان دور آسیاب‌های شوشتر فعال بوده ‌است و طبق ادعای ایشان از راه‌های بسیار دور (فارس!) گندم برای آسیاب کردن به این مکان می‌آورده‌اند. هر چند این ادعا با توجه به بعد مسافت و موانع جغرافیایی و اقتصادی چندان باورپذیر نیست، اما با توجه به تعداد زیاد آسیابی که بدون صرف هزینه در این مکان فعال بوده‌اند، قطعاً آسیاب‌های شوشتر یکی از مراکز مهم تهیه‌ی آرد در شمال خوزستان فعلی به‌حساب می‌آمده است؛ به‌طوری که بعد از گذر زمان، دخل و تصرفاتی که در طول ایام در این مجموعه شده و سیل‌های متعدد، هنوز ۳۳ آسیاب در این مجموعه قابل شناسایی است. بنابراین، این ادعا که مردم مجبور بوده‌اند از یک طرف گندم را وارد مجموعه کنند و از طرف دیگر (به‌علت ازدحام) آرد را خارج نمایند، بی‌راه و گزافه نیست. در عین‌حال چگونگی ساخت، نصب و نحوه‌ی کارکرد آسیاب‌ها در نوع خود منحصر به‌فرد بوده است. پره‌های آسیاب را از چوب درخت کنار (Konaar) می‌ساخته‌اند که بسیار مقاوم است و محور چرخش آن نیز برخلاف آسیاب‌های اروپایی، افقی بوده است.

نمای شمالی آسیاب‌های شوشتر. در این تصویر سد گرگر، نرده‌ها و چراغ‌های خیابان بالای سد و سالن کارخانه‌ی برق به‌خوبی مشاهده می‌شود.

نمای جنوبی آسیاب‌های شوشتر. این عکس از روی سد گرگر و از خیابان گرفته شده است.

۴- سیکا: به محلی می‌گویند که در گذشته کانال آب بوده است و با ارتفاع کمی در مجاورت رودخانه قرار دارد. در حال حاضر سیکا دارای یک حوض کوچک و جوی باریکی است و فضای بسیار دلنشینی است که می‌توانید در آن دقایقی را صرف کنید و پس از عبور از حفره‌های دست‌کن، با رودخانه عکس بگیرید. گفته می‌شود زمانی این مکان تفرج‌گاه شوشتری‌ها بوده است.

سیکا.

۵- دوپولون: پل کوچک دو دهانه‌ای است که در قسمت غربی محوطه قرار گرفته است و این قسمت را به سایر بخش‌های مجموعه مرتبط می‌سازد. مصالح به‌کار رفته در آن عبارت است از: سنگ، آجر پخته و ملاط ساروج.
۶- راه‌پله‌ی بخش غربی: این راه‌پله در گذشته برای خروج از مجموعه مورد استفاده بوده و در حال حاضر مسدود است.
۷- چهارتاقی: چهارتاقی یا به گویش عامیانه «چارتاقی» به بناهایی اطلاق می‌شود که دارای شکل متقارن چهاروجهی با قاعده‌ی مربع است و از چهار ستون و چهار تاق تشکیل شده که روی آن سقف (گنبدی یا ساده) سوار شده است. قدمت چهارتاقی‌ها به بیش از ۲۰۰۰ سال پیش برمی‌گردد و به‌نظر می‌رسد محلی برای نیایش میترا (مهر) یا نیایش زروانیان بوده است. بسیاری از چهارتاقی‌ها بعد از حاکمیت اسلامی تغییر کاربری دادند و به صحن اصلی مسجد یا نمازخانه تبدیل شدند. چهارتاقی در منتهی علیه سمت غربی مجموعه و در کنار راه‌پله قرار دارد و کاملاً مورد مرمت و بازسازی واقع شده است.
۸- نیروگاه برق: دومین نیروگاه برق آبی ایران در سال ۱۳۱۲ در این مجموعه ساخته شد. این نیروگاه موسوم به «نیروگاه نمکی» برق ۱۱۰ ولت تولید می‌کرد. در سال ۱۳۲۳ نیروگاه نمکی جای خود را به کارخانه‌ی برق مستوفی داد که اکنون بقایایی از این نیروگاه و سالن آن باقی مانده است.
۹- کارخانه‌ی یخ‌سازی: این کارخانه به نام کارخانه‌ی یخ جولازاده در سال ۱۳۳۴ ساخته شد و تا چند سال پس از انقلاب نیز فعال بوده است. بقایای تاسیسات آن در ضلع غربی محوطه واقع شده است.
۱۰- تلمبه‌خانه: از سال ۱۳۴۱ بخشی از آب مورد نیاز شهر شوشتر را این تلمبه‌خانه تامین می‌کرده است.
مجموعه‌ی آبشارهای شوشتر در سال ۱۳۷۷ خورشیدی با شماره‌ی ۲۱۸۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید.

برج کوچکی که در کنار بند میزان ساخته شده و قدمت آن به دوره‌ی ساسانی برمی‌گردد. عملکرد این برج دقیقاً مشخص نیست.

ثبت جهانی
این مجموعه‌ی بی‌نظیر به‌همراه سایر متعلقات مربوط به آن از جمله بند میزان، رودخانه‌ی گرگر و… در سال ۲۰۰۹ (۵ تیر ۱۳۸۸) طی نشست سی و سوم سازمان یونسکو به‌عنوان دهمین مجموعه‌ی آثار تاریخی ایران بر اساس معیارهای یک، دو و پنج این سازمان تحت عنوان «نظام آبی تاریخی شوشتر» با شماره ۱۳۱۵ در فهرست آثار ماندگار جهانی ثبت گردید.

دکتر مسعود شهیدی

Website: iran-iraniha.com
Email: shahidi@iran-iraniha.com

اطلاعات گردشگری
موقعیت جغرافیایی: استان خوزستان؛ شهر شوشتر؛ ً۴۲ َ۰۲ ْ۳۲ شمالی و ً۳۱ َ۵۱ ْ۴۸ شرقی؛ ارتفاع از سطح دریا ۸۵ متر.
نحوه‌ی دسترسی: سازه‌های آبی شوشتر تقریباً در مرکز شهر شوشتر در خیابان شریعتی، بین میدان ۱۷ شهریور و میدان ۱۵ خرداد واقع شده است. برای رسیدن به شوشتر از تهران باید از شهرهای قم، اراک، بروجرد، خرم‌آباد، اندیمشک و دزفول عبور کنید.
امکانات رفاهی:
– سایت در اختیار سازمان میراث فرهنگی است. برای ورود باید بلیت تهیه کرد.
– در صورتی که بروشور درخواست کنید، به شما تحویل خواهند داد.
– برای رفت و آمد ترجیحاً از خودرو کولردار استفاده کنید.
– پمپ بنزین و پمپ گاز در داخل شهر وجود دارد.
– آب آشامیدنی موجود است. در فصول گرم سال ترجیحاً از آب معدنی استفاده کنید.
– رستوران و فروشگاه وجود دارد. خصوصاً در فصول گرم سال مراقب ابتلا به عفونت‌های روده‌ای باشید.
– شوشتر امکانات اقامتی چندانی ندارد. به‌خصوص در ایام نوروز به احتمال زیاد با مشکل تهیه‌ی هتل مواجه خواهید بود. در ایام معمولی سال پیدا کردن جای مناسب برای کمپینگ راحت نیست.
– کیفیت سرویس‌های بهداشتی متوسط است. توالت فرنگی وجود ندارد.
– آنتن‌دهی تلفن همراه مطلوب است.
– اگر به هوای گرم عادت ندارید، بازدید از شوشتر در تابستان ممکن است برای‌تان چندان مطلوب نباشد.
– پیدا کردن جای پارک مناسب در ایام شلوغ کار راحتی نیست.
امنیت منطقه: شهر شوشتر از امنیت قابل قبول برخوردار است. هرچند توصیه می‌کنم در هنگام بازدید، وسایل باارزش خود را در داخل اتومبیل نگذارید. سعی کنید قبل از پایان روز در شوشتر یا یکی از شهرهای اطراف اسکان پیدا کنید. حرکت شبانه و همراه با خستگی می‌تواند شما را از لذت سفر محروم کند.
بهترین زمان بازدید: هوای منطقه گرم و دارای غبار محلی است. از اواخر اردیبهشت تا پایان مهرماه هوا، خصوصاً برای افرادی که به زندگی در هوای گرم و شرجی عادت ندارند، گرم و آزارنده است. بهترین زمان بازدید از آبان تا پایان فروردین است. آسیاب‌های شوشتر در هنگام پرآبی از جلوه‌ای بسیار زیبا‌تر برخوردار است و با توجه به این‌که در سال‌های اخیر میزان آب رود کارون کم شده، بازدید در فصول پربارندگی جذاب‌تر است.

یک آسیاب که به‌منظور آشنایی بازدیدکنندگان با نحوه‌ی کار آسیاب ساخته شده و فضای آسیاب که مورد مرمت قرار گرفته تا حس و فضای آسیاب‌های قدیمی را برای بازدیدکنندگان ایجاد کند (عکس از: سارا شفیع‌خانی).

یک آسیاب که به‌منظور آشنایی بازدیدکنندگان با نحوه‌ی کار آسیاب ساخته شده و فضای آسیاب که مورد مرمت قرار گرفته تا حس و فضای آسیاب‌های قدیمی را برای بازدیدکنندگان ایجاد کند (عکس از: سارا شفیع‌خانی).