پزشکان گیل

الزهراوی، سومین نابغه طب مشرق زمین

بدست پزشكان گيل • 22 آگوست 2016 • دسته: پزشکان نامی٬ تاریخ٬ تیتر اول

دکتر افشین خدا‌شناس

پس از ابن‌سینا (Avecina) و رازی (Razi)، ابوالقاسم الزهراوی (Al-Zahravi) که در جهان غرب به Albucassis نیز معروف است، بزرگ‌ترین نابغه علم طب و برجسته‌ترین جراح مشرق زمین به‌شمار می‌رود. او در شهر الزهرا، در نزدیکی قرطبه (غرب اندلس از بلاد اسپانیا) زاده شد. در تاریخ تولد و وفات او مناقشه است اما بیشتر منابع بین ۴۰۰-۳۰۰ هجری قمری را ذکر کرده‌اند. photo_2016-08-22_11-27-30

دستاوردهای مدارس علمی اندلس طی قرون وسطی و دوران رنسانس و در برخی موارد دیگر حتی تا اوایل قرن نوزدهم میلادی بر مجامع علمی اروپا غالب بود، زیرا در زمانی که بعضی موسسات دینی با هر گونه پیشرفت علمی یا فکری مخالفت داشتند و شورای تورس (شورایی متشکل از افراد پاپ) در سال ۱۱۶۳ میلادی فرمانی صادر کرده بود که طبق آن مدارس پزشکی موظف می‌شدند علم جراحت را کنار بگذارند، جراح مسلمان ابوالقاسم الزهراوی کتاب جامعی در علم پزشکی نوشته بود که در تجارب شخصی‌اش ریشه داشت.
مهارت الزهراوی در طبابت به آن‌جا رسیده بود که طبیب شخصی المستنصر، نهمین خلیفه بنی‌امیه در دیار اندلس بود؛ آن هم در دورانی که یکی از شکوفاترین دوره‌های تمدن آن دیار به‌شمار می‌رفت. (در دوران المستنصر دانشگاه قرطبه که نخستین دانشگاه ممالک اسلامی و سراسر جهان است، تاسیس شد؛ دانشگاهی که علوم ریاضیات و نجوم و طب و شیمی و موسیقی و… در آن به شکوفایی رسید و کتابخانه‌های آن به حدود ۴۰۰ هزار جلد کتاب خطی آراسته بود.)

photo_2016-08-22_11-27-33
زهراوی اسلوب علمی معینی برای عمل جراحی بنیان نهاد که بر اساس زیر بود:
۱٫ ممارست در علم تشریح
۲٫ تسلط بر تجارب پیشینیان
۳٫ مشاهده حسی و تجربه عملی توامان
۴٫ قیاس برای استنتاج منطقی و ابداع روش‌های نو در موقعیت‌های مختلف.
زهراوی شیوه‌های جراحی جدید بسیاری ابداع کرد؛ از جمله شکافتن دمل‌های کبد و داغ کردن آن در همان لحظه، جراحی‌ کشکک زانو، برش نای (تراکئوتومی)، عملیات قطع عضو و پولیپ بینی و جراحی ترمیمی (پلاستیک). همچنین ابداع وسیله باز کردن دهانه رحم (اسپکولوم) و آینه معاینه رحم و شیوه‌های مختلف زایمان، ساخت دندان مصنوعی از شاخ گاو و ابداع شست‌وشوی مثانه با داروها از طریق مجرای پیشابراه و بیرون آوردن سنگ مثانه و… از افتخارات اوست.
زهراوی به علم کالبدشکافی مسلط بود و آن را از ضروریات پزشکی می‌دانست. او اولین درمانگری است که بیماری هموفیلی را شناخت و همچنین برای نخستین بار بخیه زدن زخم‌ها را به‌طوری که چیزی از آن دیده نشود و بخیه هشت تایی را در جراحی شکم به شاگردان خود آموخت. او در جراحی از نخی که از روده گربه به‌دست می‌آورد (و امروزه به نام Cat gut معروف است) و نیز از نخ ابریشمی (Silk) استفاده می‌کرد.

photo_2016-08-22_11-27-21
زهراوی همچنین بزرگ‌ترین مخترع ابزار جراحی چشم و ارتوپدی و زنان و دندانپزشکی و… و البته مشهورترین جراح زمان خود بود.
کتاب مصور نفیس «التصریف لمن عجر عن التالیف» زهراوی او را به‌عنوان یکی از بنیانگذاران جراحی در اسلام به شهرت رسانده است. این اثر به عربی شامل ۳۰ مقاله است که ۲۹ مقاله در امراض گوناگون و کیفیت علاج آن‌ها و همچنین شناخت ادویه و عقاقیر (گیاهان دارویی) است و مقاله سی‌ام در باب جراحی در سه بخش است: بخش اول درباره سوزاندن زخم؛ بخش دوم درباره جراحی‌های کوچک و جراحی چشم و جراحی دهان؛ بخش سوم درباره شکل‌های گوناگون شکستگی و دررفتگی استخوان‌ها و مفاصل و همچنین زایمان.
اولین ترجمه این کتاب را جرارد کرمونایی در نیمه دوم قرن دوازدهم میلادی در شهر طلیطله انجام داده و ترجمه‌های متعددی از آن نیز در ایتالیا، اکسفورد و… به زبان لاتین منتشر شده است.