پزشکان گیل

پزشکان نامی (۱۲)

دکتر بهمن مشفقی

در شماره‌ی پیش به کنستانتین آفریقایی و نقش او در انتقال علوم پزشکی از شرق به غرب با ترجمه‌ی کتاب‌های متعدد به زبان لاتین اشاره شد. این کار او در قرون بعد از سوی دیگران دنبال شد، بدین معنی وقتی آلفونسوی ششم، پادشاه کاستیل، شهر طلیطله را در مراکش تسخیر کرد، در واقع آکروپولیس (عبادتگاه) دانش اسلامی مراکش به دست مسیحیان افتاد. در آن‌جا کتابخانه‌های بزرگی وجود داشت و مردانی که به زبان‌های متعدد آشنایی داشتند، فراوان بودند. همین امر سبب شد دنیای مسیحیت دانشی را که نیاز داشت به‌دست آورد، طولی نکشید مکتبی از مترجمان در آن‌جا تشکیل شد و به فعالیت‌های ثمربخش پرداخت و طی چندین دوره‌ی ده‌ساله دوجین دوجین از کتاب‌های بزرگ موجود در آن کتابخانه‌ها که همه از آثار فلاسفه و ریاضی‌دانان و منجمان و پزشکان اسلامی بود از زبان عربی به لاتین ترجمه شد.
از این راه دنیای مغرب‌زمین به آثار ارسطو، اقلیدوس، بطلمیوس، جالینوس و ابقراط دست یافت و نیز از همین طریق دانش زکریای رازی و ابن‌سینا و دیگر پزشکان اسلامی در مغرب‌زمین رواج یافت. در حالی که در قرن یازدهم جریان ادبیات جدید علمی به کندی پیش می‌رفت، در قرن دوازدهم و به‌خصوص سیزدهم میلادی توده‌ی عظیمی از علوم جدید و قدیم در اختیار دنیای مسیحیت قرار گرفت و از آن پس حفظ و اصلاح و پیشبرد این دانش از وظایف خاص دانشگاه‌های غرب شد. پیش از همه در قرن دوازدهم میلادی مکتب پزشکی مون‌پلیه ایجاد شد؛ سپس دانشگاه‌های آکسفورد، کمبریج و بولونیا تاسیس شدند؛ در قرن سیزدهم دانشگاه‌های پاریس، ناپل، مسینا و مافوق همه‌ی این‌ها دانشگاه پادو‌آ به‌وجود آمدند؛ حال آن‌که پیدایش دانشگاه‌های پراگ، بن، هیدلبرگ، کولونی و ارفورت مربوط به قرن چهاردهم میلادی است.
طولی نکشید همان‌طور که سالرنو از ترجمه‌های کنستانتین آفریقایی بارور شده بود، دانشگاه مون‌پلیه از ترجمه‌های مترجمان مختلف بارور شد. اما این ترجمه‌ها بدون اشکال نبود زیرا بسیاری از ترجمه‌ها با سرعت صورت گرفته و در نتیجه‌ی تعجیل مترجمان، مغلوط و چنان با عبارات لاتین موحشی نوشته شده بود که به‌قول آلبرشت فون‌هالر اگر کسی امروز آن‌ها را مطالعه کند دچار استفراغ می‌شود! اما در قرن سیزدهم توجه به آثار مزبور به‌کلی متفاوت بود. دانشمندان این قرن ادبیات جدید علمی را به‌صورت موجود واحد و زنده‌ای در نظر می‌گرفتند و درصدد برمی‌آمدند مجموعه‌ی آن‌ها را- به‌صورتی که بود- در فعالیت‌های پزشکی روزانه‌ی خویش به‌کار برند که البته با اشکالات فراوانی نیز همراه بود. زیرا آن‌چه در آب و هوای یونان و ایران و مصر به‌کار رفتنی بود، در شرایط اقلیمی اروپایی بدون تغییر و تبدیل اجراشدنی نبود.
به‌همین جهت برخی دانشمندان سعی کردند همان کاری را که ارسطو در دوره‌ی باستان کرده بود، یعنی به‌کار گرفتن «علم جدل» یا «دیالکتیک» به‌کار گیرند که ماحصل آن در این دوره منجر به توسعه‌ی مکتب «اصحاب مدرسه» یا «اسکولاستیک» شد. در این دوره جالینوس و ابن‌سینا به‌منزله‌ی استادان مسلم شناخته شدند و افکارشان بی‌چون و چرا تا قرن‌ها حاکم بر عقول آیندگان باقی ماند.
برجسته‌ترین فرد از اصحاب مدرسه‌ در زمینه‌ی دانش طب پی‌یترو، اهل «آبانو» (Pietro d’Abano) و از مردم ایتالیا بود. آبانو محلی است در نزدیکی شهر پادوآ در ایتالیا که چشمه‌های آب معدنی گوگردی‌اش شهرت فراوان دارد. پی‌یترو در سال ۱۲۵۰ میلادی متولد شد و پس از تحصیلات ابتدایی و مقدماتی، پزشکی و فلسفه را در دانشگاه پادوا آموخت و به‌دلیل این‌که زبان یونانی را خوب می‌دانست یک سر و گردن از همه بالاتر بود.
پی‌یترو عقیده داشت که باید به منابع اصلی نوشته‌های پزشکی یعنی یونانی دست پیدا کرد، لذا با رفتن به قسطنطنیه و تکمیل زبان یونانی‌اش، آثار جالینوس را مستقیماً از یونانی به لاتین ترجمه کرد. بعد از چندی به پاریس رفت و به کار تدریس در دانشگاه پرداخت و هنگام اقامتش در پاریس کتاب‌های مختلفی علاوه بر رشته‌ی پزشکی در زمینه‌ی نجوم و قیافه‌شناسی نوشت. مع‌هذا پیشوایان کلیسا به فعالیت‌ها و اصول عقاید وی با دیده‌ی سوءظن می‌نگریستند و معتقد بودند پی‌یترو در راه مطالعه‌ی «علوم غریبه» قدم گذاشته است. در نتیجه او گرفتار دیوان تفتیش عقاید شد و کشیشان مسلک «دومنیکن» ادعانامه‌ای با ۵۵ فقره اتهام علیه او ترتیب دادند و او را به جادوگری و احضار ارواح و اعتقاد نداشتن به معجزات و نشان ندادن حرارتی از خود در مسایل مذهبی متهم ساختند. اما خوشبختانه پی‌یترو در دادگاه با شجاعت و قدرت توانست از عقایدش دفاع کند و تبرئه شود.
در ابتدای قرن چهاردهم میلادی پی‌یترو به پادوآ بازگشت و یکی از انوار درخشان دانشگاه پادوآ شد. در همین زمان دانته در این شهر به‌سر می‌برد و این فرض که دانته و پی‌یترو با هم ملاقات کرده باشند قابل قبول است. طولی نکشید که پی‌یترو بار دیگر مورد اتهام قرار گرفت و گرفتار دیوان تفتیش عقاید شد. اما متاسفانه این‌بار در جریان محاکمه (۱۳۱۵ م.) بدرود حیات گفت و ماموران دیوان که موفق به زنده سوزاندن او نشده بودند به این اکتفا کردند که جسد وی را بسوزانند!
بزرگ‌ترین کتاب پی‌یترو در حوزه‌ی دانش پزشکی «آشتی‌دهنده‌ی اختلافات فلسفی و خاصه پزشکی» نام داشت. در واقع دانش طب در این دوران جزیی از ادبیات دانشگاهی بود و از یک سلسله عقاید سربسته و نفوذناپذیری تشکیل می‌یافت که بر دو پایه‌ی عظیم «استدلال عقاید» و «قاطعیت نظر اولیا» اتکا داشت.
ممکن است سوال شود که اصحاب مدرسه و پزشکان پیرو این مکتب درباره‌ی چه نوع مطالبی دست به تالیف می‌زدند؟ در پاسخ باید گفت: موضوع آن تالیفات حاشیه و تفسیر بر متون استادان مسلم قدیم، فرهنگ‌هایی برای روشن ساختن مسایل مشکل و مفاهیم دشوار و مجموعه‌هایی بود که در آن‌ها عقاید متشابه را جمع می‌کردند و بین آن‌ها هماهنگی ایجاد می‌کردند.
به‌طور خلاصه کتاب «آشتی‌دهنده …» اثر پی‌یترو سعی در برطرف ساختن تناقضات بی‌شمار سنت‌های پزشکی داشت. کتاب مزبور اصلی به واقع با اسلوب منظم است: ابتدا مساله‌ای در کتاب مطرح می‌شود، آن‌گاه قول استادان مسلم وقت یکی پس از دیگری به‌عنوان شاهد ذکر می‌شود، سپس بحث جدلی و استدلالی آغاز می‌گردد که طی آن عقاید موافق و مخالف را آن‌قدر زیر و بالا می‌کنند تا شاید حقیقت از میان آن‌ها ظاهر و تناقضات رفع شود و در آخر کتاب عقیده و نظر صحیح، پاکیزه و منزه و مصفا از تناقضات و هماهنگ اشکار می‌شود که به‌صورت مجموعه‌ی کامل و دارای حدود مشخص مطرح می‌گردد.
پزشکان دوره‌ی اسکولاستیک فقط تا اندازه‌ی محدودی به تجارب خویش علاقه‌مند بودند و این تجارب را آزادانه نقل می‌کردند. پزشکان مزبور قبل از همه‌چیز فیلسوف بودند زیرا روش‌های لازم برای تفکر قبلاً به‌وسیله‌ی ارسطو و نیز متفکران و دانشمندان اسلامی برای ایشان پایه‌ریزی شده بود و همچنین به‌نظر ایشان منطقی فکر کردن مهم‌ترین امر و لازم‌ترین طریق پیشرفت بود و با مدد آن همواره ممکن بود که دانش موجود را تحت نظام و قاعده درآورند.
پزشکان برجسته‌ای از قبیل پی‌یترو بسیار بودند، همچون تادئو، لبروتی، آرنولد، برناردگوردون و …
همه‌ی این پزشکان روی خطوط متشابهی کار می‌کردند و جملگی ایشان در خطر آن بودند که با مقامات کلیسایی مواجهه‌ی نامطلوب داشته باشند زیرا هر یک از ایشان گاه‌گاه درصدد برمی‌آمد از حدودی که به‌وسیله‌ی کلیسا تحمیل شده بود تجاوز کند!

خلاصه شده از کتاب: پزشکان نامی، نوشته‌ی هنری زیگریست، ترجمه‌ی کوکب صورتگر- حسن صفاری، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۲