پزشکان گیل

پزشکان نامی (۸)

دکتر بهمن مشفقی

در قرن دوم میلادی این اندیشه در بین پاره‌ای از پزشکان قوت گرفت که امراض مزمن برخلاف آن‌چه غالب مردم تصور می‌کنند، همیشه و بدون استثنا ماحصل ادامه یافتن دوران حاد مرض نیست. به پیروی از این اصل، فن پزشکی تبدیل به دستور سهل و ساده‌ای شد و پیروان این مکتب که در روم رواج پیدا کرده بود، شهرت و نفوذ فراوان پیدا کردند و بر خود نام «روش‌پسندان» (Methodists) نهادند.
از آن‌جا که روش آنان بیش از اندازه ساده بود، به‌زودی سر و کله‌ی عده‌ای از پزشکان دروغین پیدا شد که مشهورترین آن‌ها فردی بود به نام تسالوس که در زمان نرون امپراتور روم زندگی می‌کرد. تسالوس ادعا می‌کرد که می‌تواند در طول شش ماه دانش طب را به هر کس که خواهان آن باشد بیاموزد! این شخص فرزند نساجی از اهالی «لیدی» بود و وقتی به روم آمد با جمعی از پیشه‌وران از قبیل آهنگران، کفش‌دوزان و نقاشان طرح دوستی ریخت. او آنان را به‌همراه خود به عیادت بیماران می‌برد و طولی نمی‌کشید که آنان خود را پزشک می‌خواندند. وقتی پزشکان واقعی از این ریاکاری تسالوس آگاه شدند، این گروه پزشکان ریایی را «نره خران تسالوس» نام دادند!
تسالوس بیش از اندازه ریاکار و از خود راضی بود و می‌گفت هر چه درباره‌ی دانش ‌پزشکی پیش از او به‌رشته‌ی تحریر درآمده بی‌معنی و خالی از ارزش است و بقراط دروغگویی بیش نبوده است. او چند کتاب نوشت و به نرون تقدیم کرد.
تسالوس میل داشت پس از مرگ نیز نقش خود را ادامه دهد و به‌همین جهت دستور داده بود روی سنگ قبر او عنوان «پاترونیسس» (Patronices) یعنی «فاتح پزشکان» را بنویسند. با همه‌ی این اوصاف، جالینوس به او عنوان «همه‌چیزدان» داده بود.
تسالوس عقیده داشت امراض مزمن باید طی دو دوره معالجه شوند. او می‌گفت در آشوب‌های حاصل از امراض مزمن، بافت‌های بدن غالباً دستخوش تغییرات فراوان می‌شوند بنابراین هدف معالجه باید آن باشد که در اعضای بدن تغییراتی دهیم تا به راه سلامت بازگردند. لیکن انجام این امر به‌سرعت و به‌صورت ناگهانی ممکن نیست زیرا غالب موارد بیمار بر اثر ناخوشی متمادی بسیار ضعیف شده است و نمی‌تواند معالجات شدید و قوی را تحمل کند. از این لحاظ باید ابتدا او را تقویت کرد و سپس معالجه را ادامه داد.
تسالوس برای این کار ابتدا یک دوران تجدید قوای بدنی در نظر می‌گرفت که اساس آن بر پرهیز غذایی متکی بود. ضمناً ورزش و مشت‌ومال نیز به‌کار می‌رفت و چون با به‌کار بردن این تدبیرها نیروی بدنی بیمار تا حدودی بازمی‌گشت، معالجات خاص دیگری را شروع می‌کرد که آن‌ها را «پرهیز برگشت‌دهنده» می‌نامید و مقصود از آن به‌حال آوردن دستگاه بدن و ایجاد فعالیت در آن بود.
با همه‌ی این احوال اگر کوشش و فعالیت پزشک نابغه‌ای نبود، بیم آن می‌رفت که مکتب روش‌پسندان حقیقی دچار انحطاط شود. نام این پزشک نابغه سورانوس (Soranus) بود. او از بلندپایه‌ترین نمایند‌گان مکتب روش‌پسندان بود. سورانوس مطالعاتی در اسکندریه به عمل آورده بود که از همه‌ی جهات کامل بود او نه فقط طبیب بلکه در عین‌حال فیلسوف و عالم دستور زبان هم بود و کتابی درباره‌ی روح نوشته بود. تالیف بزرگی در ده جلد داشت که آن‌چه از زندگی و آثار و تعلیمات پزشکان نامی گذشته وجود داشت در آن جمع‌آوری شده بود.
متاسفانه از زندگی او اطلاعات ناچیزی داریم. همین‌قدر معلوم است که مطالعات تحصیلی خود را در اسکندریه کامل کرد و در ابتدای قرن دوم پس از میلاد به روم آمد و به کار طبابت مشغول شد.
سورانوس آثار وسیع و باعظمتی درباره‌ی آسیب‌شناسی گروه‌های خاص بیماری‌ها و نیز درباره‌ی روش معالجه‌ی آن تالیف کرد. این گفتار از اوست که: «پزشک باید هر روز و به‌طور مداوم بدن بیمار را لمس و بررسی کند و به صدا‌های آن گوش دهد.»
او کتابی تالیف کرد که در آن تمام لغات و اصطلاحات و تعاریف کالبدشناسی و وظایف‌الاعضا را با وجه تسمیه و مبادی و ریشه‌های‌شان توصیف کرد. همچنین کتابی در خصوص علت بروز بیماری‌ها نوشت، اثر بزرگی درباره‌ی بهداشت، کتابی درباره‌ی داروسازی و رساله‌ای درباره‌ی جراحی عملی و به‌خصوص رساله‌ای درباره‌ی زخم‌بندی با تصاویر بسیار انتشار داد. مطالعه در این تصاویر نشان می‌دهد که روش‌های زخم‌بندی که امروز متداول است کاملاً بر پزشکان دوران گذشته نیز معلوم بوده است.
مافوق همه‌ی کتب و رسالات مزبور، شهرت و عظمت سورانوس مرهون کتابی است که درباره‌ی قابلگی و شناخت مشکلات و بیماری‌های زایمانی تالیف کرد. در تاریخ پزشکی نام او را به‌عنوان قابل‌ترین پزشک دوران کلاسیک در شناخت مشکلات زایمان نقل می‌کنند. سورانوس قابله‌ی زبردست را چنین توصیف می‌کند: «زنی که به این کار می‌پردازد باید از لحاظ ظاهر خوش‌سیما و از لحاظ اخلاقی صاحب خصایص برجسته باشد.»
وسعت اطلاع و میزان آگاهی او به رموز مامایی و زایمان حقیقتاً حیرت‌انگیز است.

خلاصه شده از کتاب: پزشکان نامی، نوشته‌ی هنری زیگریست، ترجمه‌ی کوکب صورتگر- حسن صفاری، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۲