پزشکان گیل

ترجمه: مهراب جوزی

این مجموعه ترجمه‌ای است با اندکی تلخیص از مقدمه کتاب «چاقی کودکان» (Pediatric Obesity: Current Concepts)؛ با این توضیح که اضافات داخل کروشه و تمامی تصاویر و پانوشت‌ها از مترجم فارسی است و با سپاس از استاد دکتر محمدحسن هدایتی اُمامی که این مقاله را برای ترجمه پیشنهاد کرده‌اند.

چاقی پدیده‌ای نیست که فقط برای جمعیت انسان‌های خردمند (Homo sapiens) قرن ۲۱ اتفاق افتاده باشد. چاقی از زمان‌های بسیار دور مورد کنجکاوی و نگرانی مردمان باستان بوده و با تفسیر سنگ‌تراشی‌ها، نقوش، نوشته‌ها و گفتارهایی که از زمان‌های دور به‌جا مانده است می‌توانیم به اطلاعات زیادی درباره جنبه‌های تاریخی این پدیده دست یابیم.

دوران باستان
یکی از کهن‌ترین آثار به‌جا مانده از دوران باستان که به پدیده چاقی اشاره می‌کند، مجسمه‌ای از جنس عاج است که از دل کوه‌های سوابیان (Swabian Jura) در آلمان بیرون کشیده شد (تصویر ۱). این مجسمه [ملقب به «ونوس هول فلس» (Venus of Hohle Fels)] که به تمدن اوریگنیشن۱ تعلق دارد، حدود ۳۵ هزار سال پیش ساخته شده است.

تصویر ۱. ونوس هول فلس

مجسمه دیگری که قدمت آن به ۲۰ تا ۳۰ هزار سال پیش از میلاد می‌رسد، «ونوس ویلندورف» (Venus of Willendorf) است (تصویر ۲). این پیکره ۱۱/۵ سانتی‌متری، شمایل زنی آبستن با اضافه‌وزن زیاد است. با توجه به معیارهای آن زمان، این زن علاوه بر زیبایی، از جایگاه بالای اجتماعی و اقتصادی نیز بهره‌مند بوده است.

تصویر ۲. ونوس ویلندورف

در حفاری‌های باستان‌شناسی، سازه‌های دست‌ساز دیگر مرتبط با چاقی نیز کشف شده است. در میان این کشفیات دو سازه مهم که هر دو به انسان راست‌قامت۲ نسبت داده می‌شود، «ونوس برخات رام» (Venus of Berekhat Ram) [شاید قدیمی‌ترین پیکره انسانی با قدمت احتمالی بین ۲۳۰ تا ۷۰۰ هزار سال پیش] و «ونوس تن‌تن» (Venus of Tan-Tan) است که اولی در بلندی‌های جولان [سوریه که اکنون در اشغال اسرائیل است] و دومی در مراکش کشف شد (تصاویر ۳ و ۴).

تصویر ۳. ونوس برخات رام

در حالی که هیچ‌کدام از فسیل‌های برجای‌مانده نشانه‌ای از چاقی در خود ندارد، وجود این مجسمه‌ها که در حفاری‌ها به‌دست آمده، نشانگر وجود پدیده چاقی به‌عنوان بخشی از واقعیت زندگی در عصر حجر است.

تصویر ۴. ونوس تن‌تن

در بررسی‌های انسان‌شناسانه‌ای که اخیراً درباره بیماری‌های قلبی-عروقی در زنان مصری ۱۵۷۰ سال پیش از میلاد انجام شد، کلسیفیکاسیون عروقی کاملاً مشهود بود. این تحقیقات که با کمک سی‌تی اسکن انجام شد، وجود بیماری‌های تصلب شریان را در آن عصر اثبات کرد.
در مطالعه دیگری که پژوهشگران روی بدن مومیایی ملکه حَتشِپسوت مصر (۱۵۰۰ سال پیش از میلاد) انجام دادند، از روی سینه‌های آویزان و شل ملکه حدس زدند که وی چاق بوده است (تصویر ۵). در مطالعات تکمیلی روی همان مومیایی مشخص شد که ملکه نه‌تنها مبتلا به دیابت بود، بلکه سرطان استخوان هم داشت.

تصویر ۵. پیکره ملکه حَتشِپسوت مصر

«پلوتو» (هادس) در اساطیر یونان باستان خداوندگار ثروت بود. اکثر هنرمندان او را مردی چاق تصویر کرده‌اند (تصویر ۶). ابن گرشوم (Levi ben Gershon)، اخترشناس، فیلسوف و خاخام فرانسوی، در اوایل قرن ۱۴ میلادی با اشاره به داستان‌های سارا و راحیل [به‌ترتیب همسران ابراهیم و یعقوب] در کتاب مقدس (در حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد) عامل ناباروری این دو را چاقی دانسته و با توصیف‌های او می‌توان دریافت که علت ناباروی سندرم تخمدان پلی‌کیستیک بوده است. در آثار هنری انجیلی، فرشتگانی در کالبد کودکانی زیبارو و بسیار تپل تصویر شده‌اند و حتی در آثار مهمی همچون نقاشی «مدونا و کودک» [اثر روبنس]، عیسی را در بغل مادرش کودکی فربه نمایش داده‌اند (تصویر ۷).

تصویر ۶. پیکره پلوتو (هادس)

بقراط و جالینوس چاقی را خطری برای سلامتی می‌دانستند. این پزشکان که طب را در مغرب‌زمین بنیان گذاشتند، معتقد بودند چاقی سبب بروز مشکل در عملکرد جنسی و باروری می‌شود. پس از این‌ها نیز موضوع چاقی، علت و درمان آن تا قرن‌ها مورد توجه اطبا بود. پزشکان باستان چاقی را علت عدم تعادل در یکی از چهار ماده اصلی بدن می‌دانستند: صفرا، بلغم، خلط و خون. این پزشکان اعتقاد داشتند چاقی وضعیتی پاتولوژیک است که نیاز به درمان فوری از طریق کاهش چربی به‌وسیله تنقیه، حجامت و بادکش دارد تا تعادل به این مواد بازگردد. از دیگر روش‌های لاغری که در دوران یونان و روم باستان و بیزانس رایج بود، رژیم غذایی مدیترانه‌ای بود که غذاهایی مانند حبوبات، ماهی، شراب، انار، انجیر، گردو و روغن زیتون را شامل می‌شد. در همان دوران شدیداً توصیه می‌شد که مقدار هر وعده غذایی کاهش یابد و حتماً فعالیت فیزیکی و «ورزش» در زندگی گنجانده شود.

تصویر ۷. نقاشی «مدونا و کودک» اثر روبنس

کلودیوس آلیانوس، معروف به آلیان، نویسنده شهیر رومی در اوایل قرن سوم میلادی، مورد پزشکی شخصی به‌نام دیونیسوس هراکلایی (Dionysius of Heraclea) در قرن چهارم پیش از میلاد را شرح داده است (تصویر ۸). طبق گفته‌های او، دیونیسوس به‌حدی چاق بود که به‌سختی نفس می‌کشید و از فرط چاقی زیاد، شرم داشت در دیدگان عموم ظاهر شود. پزشکان اولین عمل لیپوساکشن را روی او انجام دادند یعنی لوله‌ای به زیر پوست شکمش فرو کردند و چربی‌ها را بیرون کشیدند.

تصویر ۸. نقاشی «دیونیسوس هراکلایی» اثر گوستاو دوره

پزشکان ایرانی و عرب
شاید بیشترین مباحث مبسوط پزشکی درباره چاقی تا پیش از ظهور طب مدرن از سوی محمد ابن زکریای رازی، طبیب ایرانی، مطرح شده باشد. مهم‌ترین و پرحجم‌ترین کتاب رازی «الحاوی فی الطب» است که در آن با دیدی انتقادی تمامی دانش موجود تا آن زمان درباره چاقی را مورد ارزیابی قرار داده بود (تصویر ۹). رازی نظریه جالینوس را مبنی بر این‌که تفکر طولانی‌مدت و فعالیت فکری می‌تواند باعث کاهش وزن شود، به‌شدت رد کرد. طبق نظر رازی، رژیم غذایی، دارودرمانی، ورزش، ماساژ، آب‌درمانی و تغییر سبک زندگی می‌تواند سبب کاهش وزن افراد چاق شود.
پس از رازی، ابن‌سینا و بعدتر ابن‌نفیس پزشکان ایرانی و عربی بودند که نظریات وی درباره چاقی را بسط دادند. کتاب «قانون» ابن‌سینا و کتاب «الموجز» ابن‌نفیس به‌تفصیل عوارض پیچیده چاقی همچون بیماری‌های قلبی-عروقی، تنفسی و اختلال در غدد درون‌ریز را شرح داده‌اند.

تصویر ۹. ترجمه لاتین «الحاوی فی الطب» زکریای رازی

چاقی در دوره رنسانس
ژان فرنل (Jean Fernel)، پزشک فرانسوی قرن شانزدهم، در رساله خود پرخوری را عملی خطرناک توصیف کرد که با انباشته شدن مواد در بدن سبب بیماری‌ای به نام ‘morbum facit’ می‌شود که با فشار روی عروق و در نهایت پارگی رگ‌ها به مرگ ناگهانی می‌انجامد. ۱۰۰ سال پیش از او، نیکلاس فلیچیو (Nicolaus Falcuccio) همگان را از چاقی بیم داده و گفته بود چاقی عامل ابتلا به صرع، فلج شدن، تنفس نامنظم، اسهال، غش و تب شدید است.
دیگر پزشکان دوران رنسانس همچون جیووانی آرجنتریو (Giovanni Argenterio) اعتقاد داشتند که پرخورها عمری کوتاه‌تر دارند و بیشتر به ناباروری مبتلا می‌شوند. طبیب و فیلسوف ایتالیایی قرن شانزدهم، گیرولامو مرکوریال (Girolamo Mercuriale)، معتقد بود که چاقی از علل ناتوانی ذهنی، سکته، فلج شدن، آسم، سنکوپ و عفونت است.

۱. اوریگنیشن (Aurignacian) تمدنی از دوره پارینه‌سنگی نوین در اروپا و جنوب غربی آسیا بود. نام این تمدن که به زندگی انسان‌های خردمند بین ۴۳ هزار تا ۳۷ هزار سال پیش برمی‌گردد، از شهرک اورینیاک (Aurignac) در منطقه اوت-گارون فرانسه گرفته شده است.
۲. هومو ارکتوس (Homo erectus) یکی از گونه‌های منقرض‌شده انسان‌تباران است که قدیمی‌ترین نمونه فسیلی آن متعلق به ۱/۹ میلیون و جدیدترین آن متعلق به ۱۴۳ هزار سال پیش است.

مهراب جوزی
کار‌شناس ارشد مطالعات ترجمه

Email: mehrabjowzi@gmail.com