پزشکان گیل

پزشکان نامی (۴)

دکتر بهمن مشفقی

اسکندر مقدونی جهانی را که مغرب می‌شناخت تسخیر کرد و قلمرو وسیع ایرانیان را به قطعات تجزیه ساخت و در سال ۳۲۳ پیش از میلاد، هنگامی که هنوز بیش از ۳۲ سال نداشت، به مرگی پیش‌رس درگذشت.
ده سال پیش از مرگ او، مردم مصر در کرانه‌ی دلتای نیل شهر تازه‌ای به ‌نام «اسکندریه» ساختند چون او را نجات‌دهنده‌ی خود می‌دانستند. قرن‌ها بعد، این شهر نماینده‌ی دانش و فرهنگ یونان قدیم باقی ماند و پایتخت «بطلمیوس‌ها» یعنی پادشاهان یونانی مصر شد. بطلمیوس‌ها رصدخانه‌ی نجومی و کتابخانه‌ای عظیم در آن‌جا تاسیس کردند و پذیرای فلاسفه و دانشمندان شدند.
از جمله دانشمندانی که به اسکندریه فراخوانده شدند، دو طبیب دانشمند به نام هروفیلوس (Herophilus) و اراسیتراتوس بودند. این دو نفر تغییرات زیادی در دانش پزشکی به‌وجود آوردند. پس از این دو، فن طبابت دیگر حرفه‌ای از حرفه‌های پیشه‌وران محسوب نمی‌شد بلکه به دانشی واقعی تبدیل شده بود که شامل رشته‌های تخصصی بود. از این پس «ادبیات طبی» تبدیل به تخصصی شد که برای درک آن سواد و فرهنگ عادی کافی نبود.

هروفیلوس

از زندگی هروفیلوس اطلاع زیادی در دست نیست. وی در آخرین ثلث قرن چهارم پیش از میلاد در «کالسدون» واقع در «بی‌تی‌نیا» متولد شد، طب نظری و تجربی را نزد معلم دانشمندی به ‌نام پراگزاگوراس از اهالی «کوس» آموخت و پس از مهاجرت به اسکندریه، به‌عنوان پزشک و استاد شهرت فراوانی کسب کرد.
نام او حتی تا امروز در نامگذاری‌های جدید کالبدشناسی باقی مانده است، بدین معنی که فرورفتگی استخوان قمحدوه (پس‌سری یا اکسیپیتال) را در ملتقای عده‌ای از وریدها «هروفیلی» می‌نامند.
هروفیلوس کتابی در سه جلد درباره‌ی کالبدشناسی تالیف کرد و توصیف کاملی از اعضای بدن انسان به‌دست داد که گاه آن‌ها را با اعضای مشابه حیوانات دیگر مقایسه می‌کرد.
آن‌چه از آثار هروفیلوس در کالبدشناسی به‌یادگار مانده نشان می‌دهد که این پزشک در مشاهده بسیار دقیق بوده است. توصیفی که وی از چشم و شیارهای مغز و جهاز تناسلی کرد، در حد خود عالی است. روده‌ی اثنی‌عشر را اولین بار هروفیلوس نام گذاشت. بزرگ‌ترین کشف او ماهیت واقعی اعصاب است در حالی که ارسطو نتوانسته بود اعصاب را از اوتار (تاندون‌ها) تمیز دهد و به‌همین جهت لغت یونانی Neuron در مورد هر دو به‌کار می‌رفت. هروفیلوس می‌دانست مغز عضو اصلی و مرکزی سلسله اعصاب است و اعصاب مجاور بدن عوامل ادراک حسی هستند.
وی معتقد بود که تشخیص و پیش‌بینی طبی باید بر اساس دقت در علایم و آثار خارجی به‌عمل آید و از این لحاظ مشاهده‌ی دقیق و توجه کامل به آثار خارجی مرض و تعریف دقیق آثار و علایم را واجب می‌دانست.
طبق اظهارنظر او، در شناخت عمل نبض، آهنگ آن- مانند آهنگ موسیقی- مهم‌ترین پدیده است، بنابراین برای شناخت نبض باید با اصول نظری موسیقی آشنایی یافت.
هروفیلوس می‌گفت تندرستی دارایی گران‌بهایی است. عقل و هنر و قدرت و ثروت بدون داشتن سلامتی ارزشی ندارد. پزشک باید برای بازگرداندن صحت بیمار حداکثر کوشش را به‌عمل آورد. در این مورد تجربه وسیله‌ی پرارزشی است و البته تجربه و هنر پزشک نیز محدود به حدودی است و بهترین پزشک کسی است که بتواند ممکن را از غیرممکن تمیز دهد. مهم‌ترین وسایل و ابزار معالجه اول پرهیز و سپس دواست. هر وقت پزشک دارویی تجویز کند مثل آن است که خدایان را در کار شفای مریض دخالت داده باشد.
هروفیلوس داروها را «دست‌های خدایان» می‌نامید و برای درمان همه‌ی بیماری‌ها دارو تجویز می‌کرد. وی علاوه بر پزشکی عمومی، به جراحی و قابلگی هم علاقه‌مند بود و رساله‌ای در باب قابلگی نوشت که بسیار مورد توجه و مراجعه‌ی پزشکان قرار گرفت.
در آن زمان کمک‌های عملی لازم در هنگام تولد کودک از طرف زنان به‌عمل می‌آمد و مداخله‌ی پزشک منحصر به مواردی بود که وضع وخیمی پیش می‌آمد.
افسانه‌ی زیر نشان می‌دهد که درجه‌ی شهرت و اهمیت هروفیلوس در هنر قابلگی تا چه اندازه بوده است. مشهور است که در آتن قدیم تا آن هنگام قابله‌ای وجود نداشت زیرا قانوناً زنان در هیچ‌یک از انواع صور هنر معالجه حق دخالت نداشتند. با این‌حال زنی شریف و نیکوکار به نام آگنودیس برای این‌که بتواند به خواهران نوعی خود هنگام بروز درد و رنج وضع حمل یاری کند به لباس مردانه درآمد و به این تدبیر توانست در محضر هروفیلوس به شاگردی بپردازد و چون در فن قابلگی دانش وسیع و زبردستی بسیار حاصل کرد توانست بزرگ‌ترین یاور زنان حامله و دردمند شود. از این‌رو بسیاری از پزشکان بر وی حسد بردند و در دادگاه آتن او را به محاکمه فراخواندند، اما همه‌ی زنانی که مورد مداوای او قرار گرفته بودند و اغلب‌شان هم از اهل آتن بودند، به نفع او شهادت دادند و وی از اتهام مبری شد و قانون احمقانه‌ی مزبور لغو شد.
اهمیت هروفیلوس در تاریخ پزشکی به‌حدی است که حتی مدت‌ها پس از تولد مسیح نیز بسیاری از پزشکان او را استاد بزرگ و مسلم حرفه‌ی پزشکی می‌دانسته‌اند.

خلاصه شده از کتاب: پزشکان نامی، نوشته‌ی هنری زیگریست، ترجمه‌ی کوکب صورتگر- حسن صفاری، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۲