پزشکان گیل

این‌که «سوء‌مصرف مواد مخدر» در جامعه‌ی ما هنوز با وجود نگرش بیمارانگارانه در مجامع علمی، جرم محسوب می‌شود و نیز در بسیاری از خانواده‌های ایرانی پذیرش آن ضد ارزش است و هزینه‌های مالی، زمانی و آبرویی برای خانواده و جامعه دارد، انگیزه‌ای شد تا به‌منظور افزایش هشیاری و آگاهی دادن به خانواده‌ها برای شناخت بیشتر این افراد در جهت کمک اولیه و ثانویه به آنان، برخی نشانه‌های رفتاری، روانی، احساسی و ظاهری سوء‌مصرف‌کنندگان مواد را از طریق «مصاحبه‌ی بالینی» و «پرسشنامه‌ی باز» بررسی و به‌صورت ساده و روان بیان کنیم. امیدواریم که خانواده‌ها با آگاهی از این امر و با بررسی‌های لازم و دقیق و مشاوره با کارشناسان آگاه بتوانند گامی مثبت در جهت مداخلات درمانی و پیشگیری‌های لازم انجام دهند.
نکته‌ی مهم پیش از مطالعه‌ی این نوشتار این است که هر نشانه‌ای که در ادامه می‌آید به‌تنهایی می‌تواند علل مختلف به‌جز اعتیاد داشته باشد ولی اگر تعدادی از آن‌ها در یک مدت طولانی و در یک شخص مشاهده گردد باید به آن‌ها توجه داشت و در این زمینه با کارشناسان اعتیاد به مواد مخدر مشاوره کرد.

۱٫ دروغگویی:
سوء‌مصرف‌کنندگان مواد مخدر به‌دلیل ضعف ناشی از اعتیادشان و به‌خاطر این‌که دیگران متوجه اعتیاد آن‌ها نشوند به دروغگویی می‌افتند. به‌عنوان مثال، وقتی شوهر یا جوانی به خانه برمی‌گردد و پدر و مادر یا همسر از او می‌پرسند «کجا بودی؟» چون فرد سوء‌مصرف‌کننده‌ی مواد از کل زمانی که بیرون از خانه بوده بخشی را به مصرف مواد مخدر در مکان خاصی اختصاص داده، در نتیجه در پاسخ این پرسش نمی‌تواند پاسخ درستی ارایه دهد و بالاجبار دروغ می‌گوید. یا وقتی پدری به پسرش مبلغی پول می‌دهد و دو روز دیگر پسر تقاضای پول مجدد می‌کند، وقتی پدر می‌پرسد مثلاً «این ۵ هزار تومان را طی دو روز چه کردی؟» نمی‌تواند پاسخ درست بدهد زیرا حداقل ۴ هزار تومان را برای مصرف مواد مخدر خرج کرده و به دروغ می‌گوید مثلاً به دوستی قرض داده‌ام.
۲٫ خلق ثابت نداشتن:
زن و شوهر با هم به تفریح می‌روند ولی شوهر عادت دارد بلافاصله پس از خوردن ناهار در خانه (مثلاً هر روز ساعت ۱ بعد از ظهر) مواد مصرف کند. اگر خوردن ناهار در گردش به ساعت ۲ یا ۳ برسد، شخص سوء‌مصرف‌کننده‌ی مواد به‌دلیل نرسیدن مواد مخدر به بدن حالت عصبی و پرخاشگری پیدا می‌کند که ممکن است به برهم خوردن تفریح نیز بیانجامد.
فرد معتاد ممکن است غروب برای خرید مواد مخدر از خانه بیرون می‌رود ولی اگر نتواند مواد تهیه کند، هنگام بازگشت به خانه کاملاً عصبی و تحریک‌پذیر خواهد بود. در صورتی که پیش از آن‌که از خانه بیرون برود کاملاً آرام و مطیع بوده است.
۳٫ خرج کردن بدون دلیل پول:
این موضوع به‌خصوص در خانواده‌هایی که فقط شوهر نیاز مالی را تامین می‌کند و حقوق ثابتی دریافت می‌کند مشهود است. مثلاً شخصی در اداره‌ای کار می‌کند و ۲۰۰ هزار تومان حقوق می‌گیرد و خانم خانه نیز این مقدار حقوق را می‌داند و با توجه به حساب سرانگشتی که آخر برج می‌کند، می‌بیند خرج خانه ۱۶۰ هزار تومان در ماه است. پس این ۴۰ هزار تومان تفاوت هر ماه کجا می‌رود؟ این امر همچنین در خصوص جوان‌هایی که از پدر یا مادر پول توجیبی دریافت می‌کنند بیشتر صادق است.

۴٫ شب‌نشینی‌های مکرر:
جوانی که ساعت ۱۲ شب یا یک بامداد به منزل می‌آید و این عمل را مکرراً انجام می‌دهد؛ یا به منزل دوست خاصی می‌رود که تنها و مستقل زندگی می‌کند؛ یا پس از مراجعه به خانه اکثراً بی‌خواب و تا پاسی از شب هنوز بیدار و مردمک چشمانش تنگ و میل به صحبت کردن در او زیاد است؛ یا پس از مراجعه به خانه دچار تهوع، استفراغ، سردرد، بی‌حالی و سستی می‌شود و وقتی علت را از او می‌پرسید می‌گوید شاید مسموم شده باشم؛ یا بی‌خود و بی‌جهت می‌خندد یا گریه می‌کند…
اگر این اعمال تکرار شود، باید به اعتیاد شک کنید.
۵٫ پنهان‌کاری و حرکات مشکوک در منزل:
سوء‌مصرف‌کنندگان مواد مخدر اکثراً سعی می‌کنند مصرف حداقل دو روز خود را ذخیره کنند، چون نمی‌توانند این مقدار را با خود حمل کنند و باید آن را پنهان کنند و بهترین مکان برای این کار در منزل است. بنابراین اکثراً سعی می‌کنند مواد را در جاهایی از منزل پنهان کنند که همسر یا پدر و مادر کمتر در آن مکان‌ها رفت و آمد دارند. اگر کمی به رفتار و اعمال آن‌ها در منزل دقت و توجه شود، متوجه این موضوع خواهند شد. مکان‌های شایع نگهداری مواد مخدر در کیف پول و داخل کبریت و داخل بسته‌ی سیگار است.
۶٫ بعد از ظهر از منزل بیرون رفتن:
حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد سوء‌مصرف‌کنندگان مواد مخدر، یک نوبت مصرف آن‌ها بعد از ظهر است و به‌خصوص افرادی که مصرف نوع کشیدنی دارند، باید مکانی برای این عمل داشته باشند. در نتیجه به دلایل مختلف سعی در فرار از منزل دارند، مثلاً می‌گویند بعد از ظهر هر روز در دانشگاه کلاس دارم یا باید اضافه‌کار انجام دهم. یا اگر شغل آزاد داشته باشند، می‌گویند درآمد در ساعت ۱ تا ۴ بعد از ظهر خوب است و به دلایل مختلف از منزل گریزان هستند.
۷٫ کاهش میزان فعالیت:
این افراد اکثراً دیر سر کار می‌روند و در هنگام بیداری صورتی پف‌کرده و حالت عصبی دارند. همچنین به‌دلیل چرت زدن‌های مکرر، به‌خصوص در بعد از ظهر، تمایلی به اضافه‌کاری در اداره ندارند. افراد معتاد اگر پیش از این ورزشکار بودند، دیگر تمایلی برای رفتن به باشگاه و ورزش کردن ندارند و همچنین دیگر در کارهای خانه کمک نمی‌کنند و پس از انجام اندکی فعالیت بدنی خسته می‌شوند و همیشه احساس سستی و بی‌حالی دارد.
افراد معتادی که شغل آن‌ها رانندگی است، بیشتر تمایل دارند روزها بخوابند و شب‌ها کار کنند.
۸٫ اراده‌ی ضعیف:
سوء‌مصرف‌کنندگان مواد مخدر به‌دلیل مصرف مداوم مواد مخدر، دچار اثرات منفی ناشی از آن می‌شوند که یکی از آن‌ها عدم تصمیم‌گیری و نداشتن اراده‌ی مستحکم در انجام امور زندگی است.
۹٫ گفتار‌های بی‌پایه:
یکی از ویژگی‌های سوء‌مصرف‌کنندگان مواد مخدر در زمان نشئگی این است که از دیگران به‌شدت تعریف و تمجید فراوان و بی‌مورد می‌کنند. این زمانی است که مواد مخدر به‌قدر کافی مصرف ‌کرده‌اند.
۱۰٫ گوشه‌گیری و انزوا:
انسان‌ها بر اساس ویژگی‌های شخصیتی متفاوتی که دارند ممکن است برون‌گرا یا درون‌گرا باشند یا در امتداد این دو پیوستار قرار ‌گیرند. این بررسی نشان داده است اکثر افرادی که مواد مخدر مصرف می‌کنند از لحاظ شخصی منزوی و گوشه‌گیرند؛ گاه چند ساعت در اتاق تنها می‌مانند و تمایل و علاقه‌ای به مسایل احساساتی ندارند و سعی دارند کمتر با دوستان سالم خود رابطه داشته باشند و همچنین در مراسم اجتماعی و فرهنگی کمتر شرکت می‌کنند.
این افراد از شب‌نشینی‌ها و مهمانی‌های خانوادگی (به‌خصوص طولانی‌مدت) گریزان‌اند و سعی می‌کنند حتماً شب به خانه برگردند. علاوه بر این، در هنگام صحبت نیز از تماس چشمی پرهیز می‌کنند و اگر به چشم آن‌ها خیره شوید، سعی می‌کنند نگاه خود را از شما برگردانند.
۱۱٫ دوستان ناباب:
ارتباط با افراد مشکوک و اشخاصی که وجهه‌ی اجتماعی خوبی ندارند در سوء‌مصرف‌کنندگان بیشتر است.
۱۲٫ سرقت:
به‌خصوص در مورد جوانان که از لحاظ مالی در مضیقه هستند مشاهده می‌شود و در اوایل بیشتر به‌صورت سرقت از منزل خودشان و سپس اقوام و دوستان است.
۱۳٫ قرض گرفتن پول:
به دلایل مختلف و بیشتر به‌صورت بهانه‌های عاطفی (بچه‌ام شیر خشک می‌خواهد، زنم مریض است، برای پدر و مادرم مشکلی به‌وجود آمده و…) از دوستان و آشنایان پول قرض می‌گیرند.
۱۴٫ رفتارهای ناشی از کمبود مصرف:
گاهی اوقات اصرار به بیرون رفتن از منزل می‌کنند، حتی اگر به‌شدت مریض و در حال بیماری باشند که امکان دارد به نزاع و دعوا در منزل نیز بیانجامد. این در شرایطی است که ذخیره‌ی مواد مخدر این افراد تمام شده باشد.
۱۵٫ فرار از بحث اعتیاد در منزل:
اگر در خانه صحبت از اعتیاد فلان شخص شود، سعی می‌کنند از محیط بحث جدا شوند یا صحبت را بلافاصله عوض کنند و کلاً سعی می‌کنند در خصوص اعتیاد اظهارنظر نکنند.
۱۶٫ انکار ترک سایر معتادان:
اگر در خانواده صحبت از این موضوع شود که فلان شخص ترک اعتیاد کرده و برای مثال یک ماه است که مصرف نکرده، شخص معتادی که در جمع حضور دارد به‌دلیل این‌که حتماً خودش سابقه‌ی یک تا چند بار ترک ناموفق داشته است (البته سرخود و بدون مراجعه به پزشک) در مرحله‌ی اول این موضوع را تکذیب می‌کند و در مرحله‌ی بعد می‌گوید: «فقط برای چند ماه است و دوباره شروع می‌کند. اطمینان داشته باش!»
۱۷٫ ظاهر:
سوء‌مصرف‌کنندگان مواد مخدری که مصرف بالا دارند یا مدت زمان اعتیادشان طولانی است، اکثراً صورت شکسته‌ی پر از چین و چروک با دور لب سیاه و چشمانی فرورفته و گود دارند و گونه‌های‌شان برآمده است. به‌دلیل لاغری صورت سعی می‌کنند این نواقص را با ریش گذاشتن به‌خصوص در قسمت زیر چشم مخفی نگاه دارند. این‌گونه افراد به‌طور مثال تا ۲ سال پیش که ظاهر خوبی داشتند علاقه به ریش گذاشتن نداشتند ولی هم‌اینک که صورت آن‌ها شکسته شده ریش و به‌خصوص ریش‌های بلند و نامرتب می‌گذارند. (این افراد ممکن است طی ۶ ماه دچار تا ۵ کیلوگرم کاهش وزن شوند، بدون این‌که فعالیت خاصی برای لاغری انجام داده باشند.) علاوه بر این، دندان بیشتر افراد معتاد، با وجود این‌که مرتب مسواک می‌زنند، سیاه است.
مردمک چشم افراد در حالت طبیعی در نور ثابت اندازه‌ی ثابتی دارد ولی در کسانی که اعتیاد به مواد مخدر دارند متغیر است؛ نیم ساعت پس از مصرف مواد مخدر تنگ و به‌اندازه‌ی ته سنجاق یا نوک خودکار می‌شود و پس از حدود ۳ تا ۴ ساعت گشاد یعنی چندبرابر حالت پیش می‌شود. همچنین زمانی که مواد مخدر به افراد معتاد نرسد فاصله‌ی بین دو پلک چشم کم می‌شود.
معتادان اکثراً تمایلی به تمیز نگه داشتن لباس ندارند و به‌دلیل چرت زدن‌های بی‌موقع در اواسط روز و به‌خصوص در هنگام خوابیدن (به‌دلیل این‌که معمولاً تمایل زیادی به سیگار کشیدن پیش از خواب دارند) امکان دارد سیگار از دست‌شان بیافتد و لباس یا زیرپوش خود یا حتی فرش و موکت منزل را سوراخ کنند.
۱۸٫ نشانه‌های روی بدن:
اگر به‌صورت طولانی در یک محل تزریق شود، در محل‌های تزریق (معمولاً دست و آرنج) یک برآمدگی که دارای سفتی مشخص به رنگ بنفش است به‌وجود می‌آید. این حالت روی وریدی که درست از وسط آرنج می‌گذرد بسیار شایع است و چون اکثر مردم راست دست هستند این عارضه را در نقاط مختلف دست چپ بیشتر می‌توان مشاهده کرد.
نکته‌ی دیگر آن‌که سوء‌مصرف‌کنندگان مواد مخدر برای برداشتن مصرف تریاک خود از ذخیره‌ی اصلی، از دو انگشت شست و نشانه‌ی چپ یا راست استفاده می‌کنند که اغلب مقدار کمی تریاک زیر ناخن این دو انگشت باقی می‌ماند و به‌صورت یک لایه‌ی سیاه زیر ناخن مشاهده می‌شود.
۱۹٫ تغییر تن صدا و سرفه‌های مزمن:
تن و لحن کلام در این افراد دورگه و کلفت است. همچنین سوء‌مصرف‌کنندگانی که مصرف آن‌ها از نوع کشیدنی است، به‌خصوص صبح‌ها سرفه‌های مزمن همراه با خلط دارند.
۲۰٫ ضعف جنسی:
این تفکر غلط در میان سوء‌مصرف‌کنندگان مواد مخدر و عده‌ای از مردم ناآگاه دیده می‌شود که مصرف مواد باعث افزایش میل جنسی می‌شود. در حالی که بر اساس تحقیقات و با مصاحبه‌ی بالینی انجام گرفته با همین افراد که در این پژوهش میدانی این نشانه‌ها را بیان می‌کردند، بیان داشتند که با همین اندیشه‌ی غلط به دام سوء‌مصرف مواد افتادند ولی پس از مدتی به‌جای این‌که مشکلات جنسی آن‌ها حل شود، به‌دلیل کاهش میل جنسی، مشکلات زناشویی آن‌ها زیاد شد. زیرا دیگر زمانی برای روابط زناشویی نداشتند و دچار ناتوانی و ضعف جنسی می‌شدند و حتی تمایل جنسی نداشتند. شما در مراکز درمانی، برگشت به زندگی سالم جنسی را در افرادی که سوء‌مصرف مواد را ترک می‌کنند و به زندگی سالم روی می‌آورند به‌وفور مشاهده می‌کنید.
۲۱٫ کشیدن سیگار:
این افراد در بعضی از ساعات زیاد سیگار می‌کشند. مثلاً اگر به‌طور معمول در هر ساعت یک سیگار بکشند، در مواقعی که مواد مخدر مصرف کرده‌اند در هر ساعت ۳ تا ۴ سیگار می‌کشند.
۲۲٫ مصرف چای:
سوء‌مصرف‌کنندگان مواد مخدری که مصرف نوع خوراکی دارند، ‌باید حتماَ پس از خوردن مواد مخدر، به‌خصوص تریاک، یک لیوان چای داغ بنوشند یا تریاک را در آب جوش حل کنند که شما متوجه می‌شوید دارند یک جسم سیاه کوچک به‌اندازه یک نخود را با دست در نعلبکی له می‌کنند. همچنین از بو کردن نعلبکی و استکان پس از مصرف چای نیز می‌توانید بوی تریاک را حس کنید. این افراد در اکثر مواقع تمایل به مصرف چای پررنگ دارند و صبح‌ها پیش از خوردن صبحانه حتماً به همسر یا پدر و مادر خود می‌گویند یک لیوان چای ناشتا به من بده، زیرا در هنگام بیداری بدن احتیاج مبرم به مواد مخدر دارد و معتاد نمی‌تواند منتظر بماند تا صبحانه‌ی کامل آماده شود. در نتیجه مقدار کمی آب جوش می‌آورند و تریاک را بلافاصله پس از آن استفاده می‌کنند.
۲۳٫ عدم تمایل به برخی غذاها:
این افراد به‌خصوص تمایلی به خوردن صبحانه، شیر، بستنی و ترشی‌جات ندارند زیرا این مواد باعث از بین رفتن حالت نشئگی پس از مصرف مواد مخدر می‌شود.
۲۴٫ درد‌های معده:
اغلب سوء‌مصرف‌کنندگانی که مصرف نوع خوراکی دارند، مشکلات گوارشی از جمله درد‌های مزمن معده پیدا می‌کنند. در نتیجه اکثراً یکی از انواع دارو‌های مربوطه را می‌توان در جیب لباس یا محل کار و زندگی آن‌ها پیدا کرد.
۲۵٫ یبوست و خارش:
به‌دلیل داشتن یبوست ناشی از مصرف مواد مخدر، زمان ماندن آن‌ها در توالت طولانی است. همچنین نیم یا یک ساعت پس از مصرف مواد مخدر یک خارش عمومی سراسر بدن را فرا می‌گیرد که بیشتر در پا‌ها به‌خصوص ران و کشاله‌ی ران و بینی مشهود است. این خارش ۴-۳ ساعت نیز به‌طول می‌انجامد که به‌خصوص اگر در مکان مهمی باشند، باعث عذاب آنان می‌شود.
۲۶٫ آب‌ریزش بینی، عطسه و خمیازه:
اگر از زمان مصرف معمول روزانه ۲-۱ ساعت بگذرد، معتاد دچار خمیازه‌های طولانی همراه با آب‌ریزش و عطسه می‌شود.
۲۷٫ عرق‌ریزش در سرما:
افراد معتاد حتی در هوای سرد عرق‌ریزش و احساس گرما دارند. این حالت نیم تا ۳ ساعت پس از مصرف مواد مخدر شایع است.
۲۸٫ وسایل و لوازم مشکوک:
این وسایل شامل زرورق سیگار، لوله‌ی خودکار، تیغ، سرنگ و… در جیب لباس یا محل کار یا خانه است. همچنین پیدا کردن کش‌هایی به‌طول ۳۰ سانتی‌متر یا جوراب زنانه که برای تزریق استفاده می‌کنند یا دیدن شیشه‌های مربا و ترشی که درِ پلاستیکی آن در دو نقطه به‌اندازه‌ی لوله‌ی خودکار سوراخ شده، از نشانه‌های مهم است.
مواد مخدر را معمولاً در کیسه‌ی پلاستیکی (مشمع) به‌خصوص مشکی رنگ و اکثراًً به‌اندازه‌ی حدود ۵ در ۱۰ سانتی‌متر پنهان می‌کنند، بنابراین با دیدن مشمعی با این خصوصیات در سطل آشغال یا در گوشه‌ای از منزل یا جیب لباس (به‌خصوص اگر بوی تریاک بدهد) باید به اعتیاد شک برد.
معتادان به حشیش و بنگ برای از بین ‌بردن قرمزی چشم، معمولاً قطره‌ی چشمی فنیل‌افرین یا نفازولین به‌همراه دارند.
۲۹٫ خرید وسایل مصرف:
افرادی که به‌صورت تزریقی هروئین مصرف می‌کنند، سرنگ و سرسرنگ به‌ویژه از نوع ۵ سی‌سی می‌خرند و در منزل انبار می‌کنند. معتادان به تریاک هنگام خرید ذغال وسواس خاصی نشان می‌دهند و ذغال مصرفی حتماً باید به شکل و فرم خاصی باشد!
۳۰٫ ذخیره‌ی داروها:
قرص دی‌فنوکسیلات، شربت اکسپکتورانت کدئینه یا قرص استامینوفن کدئین را که دارای مواد مخدر هستند، در منزل یا محل کار ذخیره می‌کنند تا اگر زمانی دسترسی به مواد مخدر نداشتند از این داروها استفاده کنند. این افراد همچنین انواع قرص‌های خواب‌آور از جمله دیازپام، لورازپام و کلونازپام را بدون تجویز پزشک زیاد مصرف می‌کنند و نیز ممکن است قرص‌های خاصی (اکثراً سفیدرنگ و گاهی قهوه‌ای) را که بدون نسخه‌ی پزشک خریداری شده به‌صورت باز یا دانه‌ای مخفی کرده باشند.
۳۱٫ استفاده از عطر و ادوکلن:
وقتی از پیش دوستان خاص برمی‌گردند، بدن و لباس‌شان به‌مقدار فراوان بوی ادوکلن می‌دهد؛ در حالی که پیش از این‌که از خانه بیرون بروند این‌گونه نبود.
۳۲٫ فرار از آزمایش:
از این‌که به‌طور ناگهانی به این افراد بگویید برای سلامتی خودت یک آزمایش بده، هراسان می‌شوند و سعی در تعویق انداختن آزمایش ادرار دارند. همچنین گواهینامه‌ی رانندگی، پروانه‌ی کسب و… را که احتیاج به اخذ گواهی عدم اعتیاد به‌وسیله‌ی انجام آزمایش ادرار دارد به‌موقع تمدید نمی‌کنند و از دادن آزمایش عدم اعتیاد برای ازدواج نیز خودداری می‌کنند یا زمان آزمایش را به‌تعویق می‌اندازند.
این افراد از دادن خون به دیگران هم ترس و وحشت دارند حتی در موارد اضطراری.
۳۳٫ گریز از مسافرت:
این افراد می‌ترسند ذخیره‌ی مواد مخدر را با خود به مکان جدید حمل کنند و همچنین می‌ترسند که اگر مواد مخدر را با خود نبرند، در مکان جدید چگونه آن را تهیه کنند.
۳۴٫ نگرانی از طرح‌های جمع‌آوری و ایست‌های جاده‌ای:
در مواقعی که طرح‌های بازداشت سوء‌مصرف‌کنندگان مواد مخدری از سوی نیروی انتظامی در جامعه اجرا می‌شود، سعی می‌کنند بیشتر در خانه بمانند و مثلاً برای خرید یا گردش از خانه بیرون نروند. همچنین اگر با یک سوء‌مصرف‌کننده‌ی مواد مخدر بیرون بروید، زمانی که ایست بازرسی جاده‌ها را می‌بیند، می‌توانید کاملاً ترس را در چهره‌ی او مشاهده کنید.
۳۵٫ آگاهی از محل‌های خلاف:
این افراد از نحوه‌ی استفاده و قیمت مواد مخدر آگاهی کامل دارند و مکان‌های فروش مواد مخدر را می‌شناسند.

تشکر
در پایان از کلیه‌ی مددجویان پاک مرکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی اداره‌ی زندان‌های رشت و بند‌های عادی که در تهیه‌ی این نوشتار، تجربیات عینی خود را در اختیار ما گذاشتند کمال تشکر و قدردانی را دارم.

مهدی غریب‌پور
کارشناس ارشد روانشناسی بالینی
نشانی: رشت، چهارراه گلسار، ساختمان پزشکان نصر، کلینیک سرپایی درمان و بازتوانی اعتیاد هدیه‌ی سلامت، تلفن: ۷۲۲۲۷۱۲