پزشکان گیل

دکتر میرعلی احمدزاده

مقدمه

مدت‌هاست که در خبر‌ها از تاثیر منفی شب‌کاری بر افراد و به‌ویژه احتمال ایجاد سرطان پستان در خانم‌های شب‌کار صحبت می‌شود. نور لامپ‌های مهتابی یا کم‌مصرف نیز اثرات مشابهی دارد. در مطالعاتی که از سوی محققین صورت گرفته و با توجه به مکانیسم ایجاد این‌ بیماری‌ها، نقش ملاتونین در کاهش این عوارض آشکار شده است.
با بررسی مقالات متعدد نه‌تنها نقش پیشگیری از سرطان بلکه آثار دیگر این دارو مانند پیشگیری از پیری و جوان شدن سلول‌ها مطرح است. گرچه از ملاتونین بیشتر در درمان اختلالات خواب استفاده می‌کنند، مقاله‌ی حاضر درباره‌ی اثرات گوناگون و شگفت‌انگیز آن است؛ هر چند بیشتر این اثرات در مرحله‌ی پژوهش قرار دارد.

ملاتونین
ملاتونین هورمونی است که به‌طور طبیعی در بدن توسط غده‌ی اپی‌فیز مغز تولید می‌شود و دوره‌های خواب و بیداری را تنظیم می‌کند. تولید ملاتونین در پی برخورد نور با شبکیه‌ی چشم مهار می‌شود و در تاریکی ترشح آن افزایش می‌یابد. همچنین نور لامپ‌های کم‌مصرف تولید آن را کم می‌کند.
این هورمون به‌طور مصنوعی در آزمایشگاه تولید می‌شود و به شکل قرص، انواع پوستی (درمال پچ) و زیرزبانی موجود است و که در دو فرم آخر به‌صورت مستقیم جذب می‌شود. ملاتونین در بازار دارویی ایران به‌ شکل قرص‌های ۳ میلی‌گرمی موجود است.

ملاتونین و تنظیم خواب
از ملاتونین در متعادل کردن ساعت درونی بدن و درمان اختلالات خواب ناشی از مسافرت‌های هوایی در سفرهای خارجی (پدیده‌ی Jet lag) استفاده می‌شود. این دارو همچنین در درمان اختلال خواب افراد شب‌کار، بیماران بیش‌فعال (ADHD)، در بی‌خوابی ناشی از مصرف بتابلاکر‌ها در بیماران فشار خونی، در مشکلات خواب کودکان مبتلا به اوتیسم، فلج مغزی و عقب‌مانده، در درمان بی‌خوابی بیمارانی که در دوره‌ی ترک داروهای بنزودیازپینی هستند، مصرف می‌شود و FDA مصرف آن را در افراد نابینا برای ایجاد سیکل شب و روز و به‌عنوان تنظیم کننده‌ی سیکل خواب و بیداری مورد تایید قرار داده است.
ملاتونین عوارض جانبی ترک سیگار را نیز بهبود می‌بخشد و از آن در درمان افسردگی، اختلالات خلقی فصلی، اختلال دوقطبی و سایر اختلالاتی که در آن سیکل خواب و بیداری به‌هم می‌خورد، استفاده می‌شود.
اوج ترشح ملاتونین در نوجوانان در شب است و با افزایش سن اوج ترشح زود‌تر می‌شود. این مطلب نشان می‌دهد که چرا افراد مسن زود‌تر به‌خواب می‌روند، زود‌تر هم بیدار می‌شوند و نسبت به کودکان مشکلات خواب بیشتری دارند.

اثرات آنتی‌اکسیدان ملاتونین
ملاتونین علاوه بر این‌که ساعت بیولوژیکی بدن را تنظیم می‌کند، آثار آنتی‌اکسیدانی قوی هم دارد. ملاتونین آنتی‌اکسیدانی است که به‌راحتی از غشای سلولی و سد خونی- مغزی می‌گذرد و رشد تومورهایی را که در شب تولید می‌شوند سرکوب می‌کند.

سرطان
مصرف ملاتونین سبب کاهش مرگ در مبتلایان به سرطان می‌شود.
احتمالاً هر چه اتاق خواب روشن‌تر باشد، میزان سرطان پستان در زنانی که در چنین اتاق‌هایی می‌خوابند بیشتر است. همچنین پایین آمدن میزان ملاتونین در کارمندانی که در شیفت شب کار می‌کنند، سبب افزایش خطر ابتلا به سرطان می‌شود. سازمان بهداشت جهانی شب‌کاری را به‌عنوان یکی از عوامل خطر بروز سرطان معرفی می‌کند. وقتی افراد شب‌کاری می‌کنند میزان ترشح ملاتونین آنان کاهش می‌یابد که می‌تواند باعث سرطان شود. مصرف مکمل‌های ملاتونین در افراد شب‌کار میزان ملاتونین را در مواقعی که فرد آن را به‌صورت طبیعی تولید نمی‌کند، بالا می‌برد.

چاقی
مصرف ملاتونین در حیوانات کوچک سبب کاهش وزن می‌شود و جالب این‌که کاهش وزن و کاهش چربی شکمی بدون رعایت رژیم غذایی و ورزش به‌دست می‌آید که علت آن افزایش متابولیسم پایه، اثرات گرمازایی دارو و افزایش مصرف چربی قهوه‌ای است. اگر نتایج حاصل از اثرات ضد چاقی ملاتونین در حیوانات به انسان‌ها تعمیم یابد، کاهش وزن یکی از موارد مصرف ملاتونین خواهد بود که البته نیاز به تحقیقات جدی دارد.

اثرات ضد اشعه
در مطالعات انجام شده در انسان و حیوانات، ملاتونین اثر محافظ در برابر اشعه‌ها‌ی یونیزان دارد. مکانیسم اثر ضد اشعه‌ی ملاتونین در پاک کردن رادیکال‌های آزاد است. ملاتونین به‌عنوان یک محافظ اشعه‌ی خوراکی که عوارض جانبی چندانی ندارد، اثرات سودمندی ایفا می‌کند.

درمان سندروم پای بی‌قرار
از ملاتونین در اختلال حرکتی اندام‌ها هنگام خواب یا «سندروم پای بی‌قرار» استفاده می‌شود. فرد مبتلا در خواب اندام‌های خود را تکان می‌دهد و خوابش مختل می‌شود. این اختلال اغلب به‌صورت لگدپرانی در خواب ظاهر می‌شود، ولی گاهی نیز به‌صورت حرکت دادن بازو دیده می‌شود. افراد غالباً از اختلال خود آگاه نیستند و بیماری اغلب ابتدا توسط همسر آنان کشف می‌شود.

درمان آلزایمر
به‌نظر می‌رسد گیرنده‌ی ملاتونین در موش‌ها نقش عمده‌ای در حافظه و یادگیری ایفا کند. در مغز مبتلایان به آلزایمر یک ماده‌ی نوروتوکسیک به نام پروتئین آمیلویید تجمع می‌یابد. در یک مطالعه نشان داده شده که ملاتونین از مرگ نورون‌هایی که در معرض این ماده‌ی توکسیک قرار می‌گیرند جلوگیری می‌کند. نشان داده شده در موش‌ها ملاتونین سبب بهبود آلزایمر می‌شود.

ADHD
در مبتلایان اختلال بیش‌فعالی که تحت درمان متیل فنیدیت‌ قراردارند، ملاتونین از زمان مورد نیاز برای خواب رفتن می‌کاهد.

اوتیسم
افراد مبتلا به اوتیسم سطح ملاتونین پایینی دارند. مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد در این بیماران مصرف ۲ تا ۱۰ میلی‌گرم ملاتونین زمان به‌خواب رفتن را کم می‌کند و زمان ادامه‌ی خواب را افزایش می‌دهد. با آن‌که مطالعه‌ی صورت گرفته در سال ۲۰۱۱ انجام گرفته اما هنوز هیچ پروتکل درمانی برای مصرف آن در کودکان مبتلا به اوتیسم موجود نیست.

کند کردن روند پیری
تحقیقات اثر ضد پیری ملاتونین را به اثبات رسانده است. مصرف ملاتونین در موش‌ها با ایجاد تغییراتی در ژن‌های آنان روند پیری را کند می‌کند. اثرات ضد پیری ناشی از خنثی کردن اکسیدان‌ها و کاهش روند التهاب صورت می‌گیرد و باعث افزایش طول عمر موش‌ها می‌شود.

سایر موارد مصرف
از ملاتونین در وزوز گوش، سندرم خستگی مزمن، فیبرو‌میالژیا، میگرن، سردرد خوشه‌ای، سندرم روده‌ی تحریک‌پذیر، دیس‌کنزی تاخیری، به‌عنوان داروی ضد پیری در یائسگی، پیشگیری از انواع سرطان و کاهش عوارض شیمی‌درمانی (مانند کاهش وزن، درد، ضعف و ترومبوسیتوپنی) استفاده شده است. همچنین از ملاتونین در کاهش اضطراب بیماران پیش از بیهوشی در اتاق عمل نیز استفاده می‌شود.

مصرف در کودکان
گرچه روی جعبه‌ی ملاتونین هشدار عدم مصرف در کودکان درج شده ولی در یک مطالعه‌ی طولانی‌مدت عوارض سویی برای کودکان گزارش نشده است. با این حال ملاتونین را در کودکان زیر ۱۳ سال نباید تجویز کرد، زیرا ممکن است سبب اختلال رشد در آنان ‌شود.

عوارض جانبی
ملاتونین در درمان‌ کوتاه‌مدت کمترین عوارض جانبی را دارد اما در دوزهای بالا عوارض آن شامل سردرد، گیجی، بی‌قراری، دیدن رویاهای واضح، کابوس و هیپوترمی است.

میزان مصرف
مقدار مصرف آن در افراد مسن که در حال ترک داروهای بنزودیازپینی هستند، ۲ میلی‌گرم هنگام خواب و برای Jet lag بین ۳/۰ تا ۵/۰ میلی‌گرم هنگام رسیدن به مقصد به‌مدت ۲ تا ۵ روز است. در درمان دیس‌کنزی تاخیری ۱۰ میلی‌گرم روزانه مصرف می‌شود.
ملاتونین در آمریکا بیشتر به‌ شکل مکمل‌های دارویی که غالباً حاوی ترکیبات دیگر نظیر ویتامین C و عصاره‌های گیاهی است، عرضه می‌شود. مجوزی که FDA برای دارو‌ها صادر می‌کند، شامل مکمل‌ها نمی‌شود. ملاتونین به‌صورت یک ترکیب ۲ میلی‌گرمی طولانی‌اثر به ‌نام Circadin در اروپا موجود است که EMA (European medicine agency) آن را تایید کرده است.

Ref:

 en.wikipedia.org/wiki/Melatonin
MedicinePlus.com

دکتر میرعلی احمدزاده
نشانی: رشت، خیابان سردار جنگل، روبه‌روی داروخانه‌‌ی کیمیا، مطب پزشکی پارس، تلفن: ۳۳۵۱۴۷۳۶

Email: sadatif1@yahoo.com