پزشکان گیل

دکتر حسام‌ نوروزی

رابطه‌ی ما ایرانیان با ادبیات و شعر به‌دلایل متعددی بیش از رابطه‌مان با تصویر بوده است. هرچند فکر می‌کنم که ‌گاه توضیح یک تصویر می‌تواند به‌اندازه‌ی یک کتاب برای نویسنده هزینه بردارد. به‌همین میزان مثلاً توضیحات شفاهی ابن‌سینا و رازی درباره‌ی خصوصیات ظاهری یک بیماری یا ضایعه می‌توانست با ترسیم یک مینیاتور زیبا تاثیر شگرفی بر میزان آگاهی خواننده بگذارد. اما در تاریخ پزشکی ایران تنها یک کتاب مصور وجود دارد که شهرت عالمگیری دارد و توسط یک پزشک (یا حکیم یا طبیب) شیرازی نگاشته شده است.
منصور ابن محمد ابن احمد ابن یوسف ابن الیاس معروف به « منصور ابن الیاس شیرازی» (۱۳۸۰ تا ۱۴۲۲ میلادی) اولین فردی است که در تاریخ پزشکی ایران کتاب مصوری درباره‌ی آناتومی بدن انسان نگاشته است. کتاب وی با نام «تشریح منصوری» با تشریح بدن انسان در قرن چهاردهم میلادی به پایان رسید. این کتاب علمی که برخلاف دیگر کتاب‌های هم‌عصر خود به دو زبان پارسی و عربی نوشته شده، به محمد ابن عمر ابن تیمور، حاکم فارس، تقدیم شده و حتی بخش‌هایی از آن به اشعاری درباره‌ی اندام‌های بدن مزین شده است.
تشریح منصوری مشتمل بر هفت بخش است که به‌جز مقدمه و یک خلاصه درباره‌ی جنین و اندام‌ها، دارای پنج بخش اصلی است. در این پنج بخش به‌طور منظم استخوان‌ها، اعصاب، ماهیچه‌ها، شریان‌ها و سیاهرگ‌ها مورد بررسی قرار گرفته‌ و هر بخش توسط یک تصویر منحصر به‌فرد تکمیل شده است (تصویر ۱). در برخی از نسخه‌های این کتاب تصاویر اضافی مانند تصویر یک زن باردار و جنین درون رحم وی نیز نشان داده شده است. درباره‌ی خاستگاه این تصاویر هرچند نظرات متفاوتی ابراز شده، اما نظر اکثر افراد بر این باور است که این تصاویر ایرانی هستند و منشا رومی یا یونانی ندارند. دلیل این امر نیز نحوه‌ی ترسیم بدن به‌صورتی است که در هیچ یک از نقاشی‌های پیشگفت که از نیمرخ ترسیم می‌شوند (تصویر ۲) دیده نشده و از روبه‌رو مجسم شده است. از این نظر این این کتاب یک نوآوری در حوزه‌ی طبابت به‌خصوص در ایران به‌حساب می‌آید.

تصویر ۱٫ تصویری از کتاب تشریح منصوری

تصویر ۲٫ نمونه‌ای از نقاشی پزشکی در یونان باستان: به فیگورهای خطی و صاف دقت کنید: پزشک ارتشی در حال بستن زخم دست یک سرباز است.

منصور ابن الیاس کتاب را بر اساس مهم‌ترین ارگان‌هایی که نقش حیاتی در زندگی انسان برعهده داشته‌اند، مرتب کرده است. بر این اساس، سیستم قلبی- عروقی اولین فصل کتاب و سیستم تولید مثل آخرین بخش کتاب شده‌اند. ابن الیاس به‌جز تشریح منصوری، کتاب دیگری با نام «کفایه» نیز در طب عمومی نگاشته است.
پیش از منصور ابن الیاس شیرازی هیچ اثری به‌صورت مصور درباره‌ی تشریح و آناتومی در ایران نوشته نشده بود. کتاب منصور تا سال‌ها منبع دیگر پزشکان برجسته نیز بود و پس از آن نیز با ورود علوم نوین به ایران و تشریح بر اساس متد اروپایی، این تصاویر از دیگر کشور‌ها به ایران منتقل ‌شد و مورد استفاده قرار گرفت. اما یک مورد بسیار جالب طرح آناتومیک دو بدن انسان زن و مرد در دوره ی قاجاریه است که در نوع خود بی‌نظیر است. این دو طرح که در یک برگه کشیده شده، بر اساس سبک نقاشی مکتب قاجار ترسیم شده و مشخصات آناتومیک را تا حد امکان نشان داده است (تصویر ۳).

تصویر ۳٫ تصویرسازی پزشکی بر اساس سبک نقاشی مکتب قاجار

هر دو انسان ترسیم شده سه‌رخ هستند و زن با داشتن جنین در رحم خود و موی بلند‌تر از مرد متمایز شده است. به‌نظر می‌رسد که بخش بالای جمجمه برای نشان دادن بهتر مغز در هر دو برداشته شده است. ضمن این‌که ارگان‌های داخلی مانند قلب و شش و پرده‌ی دیافراگم بسیار مشخص‌اند. هر دو اندام در حالتی مینیاتورگونه ایستاده‌اند و چهره‌ها در هر دو مورد نمود مشخص مکتب قاجار (با چشمان کشیده، لبخند بر لب و ابروهای پیوسته) را دارند.

تصویر ۴٫ نمونه‌ای از نقاشی مکتب قاجار

کاش دسترسی بیشتری برای دانستن محل نگهداری این مینیاتور و صحت و قدمت آن داشتم. دیدن این مینیاتور که پیش‌تر درباره اش در جایی مطلبی نخوانده بودم برایم بسیار جالب بود.
پس از این مورد نیز در هیچ‌یک از مجلات تاریخ پزشکی ایران تصویری نیست که به‌دست تصویرگر ایرانی ترسیم شده باشد. بنابراین به‌نظر می‌رسد که آخرین شاهکار تلفیق هنر و پزشکی کاربردی در ایران را بتوان همین تصویر نقاشی قاجاریه دانست. کاش می‌شد که این مینیاتور به موزه‌ی تاریخ پزشکی در ایران منتقل می‌شد.

برای دیدن فهرست منابع این مقاله لطفاً به وبلاگ «روزنوشت‌های حسام» مراجعه فرمایید.

دکتر حسام‌الدین نوروزی

Weblog: hesamdiaries.blogfa.com
Email: hesam_noroozi@yahoo.com