پزشکان گیل

کاربرد موسیقی در درمان بیماران ریشه‌ای بسیار قدیمی و تاریخی بسیار کهن دارد که در واقع استفاده از روش‌های سنتی و محلی موسیقایی برای درمان است. در این مراسم با اوراد و تلقین، از قوای فوق طبیعی برای شفای بیمار طلب نیرو کرده و ارواح بیماری‌زا را از بدن او دور می‌کرده‌اند. در مناطق جنوب کشور و سواحل خلیج فارس نیز مراسمی با درون‌مایه‌ی مشابه به‌منظور دور ساختن پری، جن یا ارواح شرور (که در کل «باد» نامیده می‌شوند) از افراد مبتلا برگزار می‌شود.
طبق تقسیم‌بندی مرکز ملی طب جایگزین و تکمیلی (NCCAM یا CAM) موسیقی‌درمانی به‌عنوان یکی از انواع طب جایگزین و تکمیلی و زیرمجموعه‌ی روش‌های کنترل «ذهن- بدن» قرار گرفته است. از نظر علمی موسیقی‌درمانی را می‌توان استفاده‌ی تجویز شده و سازمان‌یافته از موسیقی یا فعالیت‌های آن برای تغییر حالات ناسازگار زیر نظر پرسنل آموزش‌دیده برای کمک به مددجویان در رسیدن به اهداف درمانی دانست. فعالیت‌های موسیقایی در اهداف پیش‌گفت بالا می‌تواند شامل آواز خواندن، نواختن ساز، گوش دادن به موسیقی و حتی آهنگ ساختن یا حرکت با موسیقی نیز باشد.
مطابق پژوهش زنده‌یاد دکتر غلامحسین ساعدی، روانپزشک و نویسنده‌ی معروف معاصر، اهل هوا کسانی هستند که گرفتار یکی از باد‌ها شده‌اند و باد‌ها قوای مرموز و اثیری و جادویی را گویند که همه‌جا هستند و بر نوع بشر مسلطند. باد‌ها خارج از شمایل مادی بوده ولیکن در بعضی جا‌ها به‌شکل حیوان یا هیولا (صاحب شکل مادی) تصور می‌شود. هیچ‌کس را قدرت مقابله با ایشان نیست و آدمیزاد در مقابل‌شان راهی جز قربانی دادن و تسلیم شدن ندارد. باد‌ها می‌توانند مهربان یا بی‌رحم، کور یا بینا، کافر یا مسلمان باشند. برحسب آن‌که بادی زن یا مرد، کافر یا مسلمان باشد آزار و بیماری آن هم تفاوت دارد. کسی که حال بدی دارد گرفتار باد کافر است و با زحمت بیشتری باد مزاحم از بدن او خارج می‌شود. زار نیز یک نوع باد یا هواست… زار‌ها در ایران همه کافر هستند. زار از بندر میناب و بندرعباس و خمیر گرفته تا بندر لنگه و بندر بوشهر و تمام آبادی‌های جزایری همچون خارک را می‌تواند مبتلا کند. برای زیر کردن باد، مجالس و مراسم خاصی را ترتیب می‌دهند که به آن «بازی کردن» می‌گویند. شکل و فرم این مراسم موسیقایی برگرفته از فرهنگ آفریقایی است و اشعار و اذکار و تلقینات آن دینی و مذهبی است.
کسی که فرد بیمار را از رنج باد آزاد می‌کند «بابا» یا «ماما» نامیده می‌شود. برای رهایی از درد و رنج و شکنجه‌ی یک باد همیشه پیش بابا یا مامای آن باد می‌روند و معتقدند که طبیب قادر به معالجه‌ی این‌گونه ناراحتی‌ها نیست. اما در هر صورت اول مریض را نزد پزشک می‌برند که اگر بیمار معالجه نشد به‌عنوان این‌که دارای جن و پری است برای وی دعا و خیزران می‌دهند و اگر باز هم بهتر نشد او را به نزد «بابازار» یا «مامازار» می‌برند. هر باد برای خود یک بابا و یک ماما دارد. یک بابا ممکن تنها بابای یک باد باشد یا بابای چند باد.
بابازار یا مامازار پس از تشخیص نوع باد و مرض، مراسم را آغاز می‌کند و برحسب نوع بیماری، ساز‌ها و دهل‌های مخصوصی به‌کار می‌برد. برنامه‌های موسیقایی با رقص و حرکت‌هایی توام است. حرکت‌های یکنواخت بدن با ریتم تکراری معمولاً بیمار را در حالت از خود بی‌خودی فرو می‌برد. برای هر زار مجلس به‌خصوص و فدیه و قربانی و رسم و لوازم خاصی لازم است. تعداد و نوع دهل‌ها و سازهای لازم برای «زیر کردن» هر زاری فرق می‌کند. علایم و تابلوهای تک‌تک زار‌ها با همدیگر فرق دارد و هرکدام نیز نام مخصوص به خود دارند. در جنوب ایران بیشتر باد شیخ است، سپس باد لیوا و زنگباری.
سازها: سازهای مورد استفاده در بوشهر شامل دهل لیوا و دو ساز جفتی است که تحت عنوان بچه‌های لیوا نامیده می‌شوند. این ساز‌ها که در دسته‌ی سازهای پوستی طبقه‌بندی می‌شوند از زیرمجموعه‌ی طبل‌های پوستی یکطرفه‌اند که می‌توان به‌صورت مستقیم با دست یا غیرمستقیم با چوب نواخت.
دهل لیوا: نوازنده‌ی این ساز به‌حالت ایستاده با ضربه‌ی دست و گاهی نیز یک یا دو ترکه‌ی چوبی که به آن «دار» می‌گویند پوست ساز را مرتعش می‌سازد. این ساز به «دهل شیخ فرج» و «دهل رحمانی» نیز شهرت دارد.

دهل لیوا، عکس: دکتر حسام نوروزی

بچه‌های لیوا: دو ساز شبیه به دهل لیوا اما در دو ارتفاع متفاوت‌اند که به شیوه‌ای شبیه دهل لیوا نواخته می‌شوند.

بچه‌های لیوا، عکس: دکتر حسام نوروزی

۱٫ بنجامین سادوک، منبع روانپزشکی کاپلان- سادوک، فصل ۵۴-۲ ب، ۲۰۰۹
۲٫ ساعدی، غلامحسین، اهل هوا، امیر کبیر، تهران، ۱۳۵۵
۳٫ فوزیه مجد، موسیقی نوبان و زار، موسیقی نواحی ایران، موسسه‌ی فرهنگی هنری ماهور، ۲۰۰۷
۴٫ غلامحسین مارگیری، عباس سمایی، آوازهای زار، موسسه‌ی فرهنگی هنری ماهور، ۲۰۱۰

دکتر حسام نوروزی

Email: hesam_noroozi@yahoo.com

نویسنده با دهلی که البته لیوا نیست!