پزشکان گیل

دکتر افشین خدا‌شناس

تجویز سیگار برای درمان آسم شاید امروزه یک شوخی یا حماقت به‌نظر برسد اما این‌که صد‌ها سال این شیوه برای مداوای افراد مبتلا به آسم با جدیت تمام به‌کار می‌رفت یک حقیقت محض است.
اگر علم را بوستان و گلستان واقعیات بدانیم، خرافه‌ها و باورهای نادرست و شبه‌علم یا به گفته‌ی فرنگی‌ها Parascience بی‌شک علف هرز و قارچ و پیچک‌های سمی آن هستند. از اثر درمانگر انرژی دست فلان استاد خودخوانده بگیرید تا ثمر جوشانده‌ی بهمان خس و خاشاک در درمان هزار و یک علت بی‌درمان. و عجیب این‌که هر چقدر علم ناب در سازوکار نقد و تعالی خود مصر است، این جفنگیات خوش آب و رنگ در وحی منزل بودن خود شک ندارند!
امروزه می‌دانیم که طیف وسیعی از عوامل (همچون تغییرات دمایی، آلاینده‌ها و آلرژن‌ها، استرس، ورزش و…) در تشدید و تداوم آسم موثر است. اما تا پیش از سال ۱۹۵۰ که اولین درمان‌های جدی آسم وارد بازار دارویی شد، موثر‌ترین تجویز یک درمانگر عام و خاص نوعی از انواع مختلف «سیگار آسمی» بود! دقیق‌تر بگوییم دوره‌ی تسلط سیگار‌ها و پودر‌ها و توتون‌های گیاهی آسمی از سال ۱۸۰۰ تا ۱۹۸۵ که در ‌‌نهایت این محصولات از قفسه‌ی فروشگاه‌ها و داروخانه‌ها برچیده شد، طول کشید.
البته این سیگار‌ها تنباکو و طبعاً نیکوتین نداشتند و حاوی انواعی از گیاهان دارویی بودند که مهم‌ترین ماده‌ی موثرشان آتروپین (Atropa belladonna) بود. بیشتر این گیاهان از خانواده‌ی تاجریزی (Nightshade) یا Solanaceae بودند که شامل سیب‌زمینی، بادمجان، فلفل و پاپریکاست.

آتروپین اسپاسم نایژه‌ها و در نتیجه حمله‌ی آسمی را تخفیف می‌داد. اما خودش باعث عوارضی چون تپش قلب، مردمک‌های گشاد، خشکی دهان، تهوع، گیجی و توهم می‌شد. بلادونا در زمان قدیم کاربرد دیگری هم داشت. زنان در مصر باستان با ریختن قطره‌ی بلادونا (Fine Lady) در چشم خود مردمک‌های درشت‌تر و زیباتری پیدا می‌کردند و جذاب‌تر می‌شدند. توهم ایجاد شده در دوز بالای آتروپین، فکر بیمار را از تنگی نفس منحرف می‌کرد و این انحراف حسی از این منظر، اثر خوشایندی داشت.
باور غلط دیگری هم موجب تشویق این شیوه بود: آسم به‌دلیل سرد بودن راه‌های تنفسی ایجاد می‌شود و با گرم کردن این راه‌ها (با دود تازه‌ی غلیظ) می‌شود آن را تخفیف داد!
این سیگار‌ها علاوه بر آتروپین کمابیش حاوی مواد موثره‌‌ای چون Datura stramonium، Hyoscyamus niger، Lobelia inflate و حشیش (Cannabis) هم بودند.
در یونان، رم، مصر و هند باستان درمان تنگی نفس با استنشاق دود این گیاهان معمول بود اما تا قرن ۱۹ این شیوه در اروپا جایگاهی نداشت. با ورود تنباکو به اروپا در اواخر قرن نوزدهم، انفجاری از مصرف دخانیات در این سوی جهان رخ داد. تا جایی که ۸۰% مردان و ۲۰% زنان در آن سال‌ها سیگار دود می‌کردند!
در سال ۱۸۰۲ پزشک انگلیسی، دکتر جیمز آندرسون (Dr. James Anderson) که مبتلا به آسم بود، کشیدن سیگاری محتوی تاتوره (Stramonium) را در سفری به هند آموخت و آزمود و از نتیجه‌اش رضایت یافت. آندرسون این مورد را با دوستش دکتر سیمز (Dr. Sims) مطرح کرد که مقاله‌ای که در این مورد در Edinburgh Medical and Surgical Journal نوشت و این مقاله سرفصلی شد برای تولید انبوه انواع سیگارهای آسمی در اروپا. حالا بسیاری از افراد آسمی هم سیگار تنباکویی می‌کشیدند و هم سیگار آسمی محتوی گیاهان دارویی!
خود دکتر سیمز یک سال پس از اولین تجربه و مقاله‌ای که در منزلت آن درمان نوشته شد، بر اثر عوارض مصرف سیگار آسمی فوت کرد اما کار از کار گذشته بود. وای به روزی که غول بازار بوی پول از گسترش یک باور غلط عامه‌پسند استنشاق کند و نهاد نظارتی موثری هم نباشد.
با این‌همه در اوایل قرن بیستم سرانجام فرم‌های خالص‌تری از آتروپین (Ipatropium bromide)، هیوسین و اسکوپولامین از گیاهان تاجریزی استخراج شد و بعد در ۱۹۲۰ تا ۱۹۳۰ آدرنالین، تئوفیلین و آمینوفیلین کشف شد و در ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ برونکودیلاتورهای استنشاقی مانند ونتولین (سالبوتامول) تولید و مصرف همگانی یافت و بازار سیگارهای آسمی بدجور کساد و در خاتمه به‌کل تعطیل گشت! هر چند خط ترمز این شیوه، همان‌گونه که ذکر شد، تا سال ۱۹۸۵ کشیده شد.
بقایای این باور غلط را در انواع بخور و جوشانده‌های گیاهی که ریشه و اساسی در طب قانونمند سنتی ندارند برای درمان تنگی نفس و توتون‌های گیاهی برای قلیان و… می‌شود دید. شبه‌علم، قوی سیاه علم است؛ آن را دست‌کم نگیریم.

دکتر افشین خدا‌شناس
نشانی: رشت، خیابان سردار جنگل، ابتدای کوچه‌ی نهضت، مطب پزشکی سردار جنگل
تلفن: ۳۳۵۳۵۷۷۵

Email: Human_puzzles@yahoo.com