پزشکان گیل

طبیب طاعون و ماسک کلاغی

بدست پزشكان گيل • 5 آگوست 2016 • دسته: تاريخ پزشکی٬ تیتر اول

پزشکی در قاب تاریخ

دکتر افشین خدا‌شناس

«ماسک»‌ها در طول تاریخ همواره یکی از نمادهای اصیل رمز و راز بوده‌اند. از وجه نمادین مثبت آن در مراسم مذهبی و آیینی گرفته تا وجه منفی‌اش در دار و دسته‌های گنگستری همیشه نقاب‌ها حجابی بوده‌اند تا اصالت وجود مخفی بماند. شاید به‌نظر برسد که امروزه سینما و تئا‌تر بزرگ‌ترین نقاب نمایشی دنیاست اما در واقع تک‌تک افراد در ‌نژاد بشری با آن موهبت خودآگاهی ذاتی‌شان در دوره‌ی بلوغ چاره‌ای جز خزیدن در پشت نقابی خودساخته ندارند. یک ضرب‌المثل چینی می‌گوید: هیچ چیز در دنیا آن‌گونه نیست که می‌بینید. در واقع ژرف‌تر اگر بنگریم، ظاهر هر ماده نقابی است بر باطن آن. یک لیوان پر از آب حجابی است بر هارمونی میلیاردی ملکول‌های شیشه و آب. و همچنین مسلسل…
در مکتب روانشناسی تحلیلی یونگ، پرسونا (Persona) آن چهره‌ی اجتماعی (و نه فردی) است که هر شخصی در دوران رشد و تکامل روان خود برای بیشترین تاثیر بر دیگران و کمترین نمود ماهیت حقیقی خود ابداع می‌کند. در واقع پرسونا بخش اساسی هر روان برای انطباق هر فرد بالغ با دنیای بیرون است. به‌عبارت دیگر یک خود (Ego) قوی از راه یک پرسونای انعطاف‌پذیر با دیگران ارتباط برقرار می‌کند. Personality به‌معنای شخصیت از همین ریشه‌‌واژه آمده است.
بگذریم. و اما در طول تاریخ اگر نقش و نگارهای چهره‌ی درمانگران بومی آمازون و آفریقا و سرخپوستان آمریکا و شمن‌های مغول و… را نوعی نقاب محسوب کنیم و از آن چشم بپوشیم، به‌یاد ندارم جایی دگر جز در همه‌گیری‌های طاعون یک پزشک با چنین ظاهر رعب‌انگیزی بر بالین بیمار نگون‌بخت حاضر شده باشد!
و اما ماجرای این لباس و ماسک که غنای بصری بسیار قدرتمندی دارد چیست؟ photo_2016-07-01_12-46-15
در قرون وسطی که از پایان امپراطوری رم در قرن پنجم میلادی شروع شد و تا سقوط قسطنطنیه در ۱۴۵۳ ادامه داشت، عقیده‌ای وجود داشت بر این اساس که می‌گفت عامل اصلی بیشتر بیماری‌ها نوعی بوی بد و هوای آلوده به نام «میازما» است. از طرفی امروزه می‌دانیم طاعون بیماری مشترک بین انسان و حیوانات است و توسط جوندگان و کک به این‌ها منتقل می‌شود. در آن وانفسا هم آن‌چه در بین فقرا که غالب جامعه بودند فراوان بود موش و کک بود که به‌عنوان عامل و ناقل شناخته نمی‌شد. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل!
در سال ۱۶۱۹ در فرانسه لباسی با الگوگیری از لباس رایج مردم روستایی اروپا در آن زمان طراحی شد و ماسکی به‌شکل سر کلاغ که نوک منقارش را از درون با گیاهان دارویی خوش‌بو چون نعناع و کافور پر می‌کردند تا بوی بد میازما را بی‌اثر و بوی بد اجساد را قابل تحمل کند. از سویی، فکر می‌کردند ظاهری ترسناک می‌تواند ارواح شیطانی را از اطراف پزشک و بیمارش دور کند. همچنین عصایی در دست داشتند که همزاد عصای توبه‌ی کشیشان بود، چرا که باز عقیده داشتند طاعون عذابی است که خداوند بر بندگان نافرمانش نازل کرده است!

بازآفرینی لباس کامل یک «دکتر طاعون»

تا کنون سه پاندمی (جهانگیری) طاعون در دنیا حادث شده است. اولین در ۵۴۱ میلادی در مصر که از آن‌جا به اروپا رفت و بیش از نیمی از جمعیت شمال آفریقا و اروپا و مرکز و جنوب آسیا را به کام مرگ فرستاد. دومین پاندمی که به «مرگ سیاه» معروف شد در سال ۱۳۴۶ میلادی بروز کرد و یک‌سوم جمعیت اروپا را هلاک کرد. بعد‌ها به‌صورت پراکنده این روند ادامه یافت و برای نمونه در نیمه‌ی نخست قرن هفدهم یک همه‌گیری طاعون فقط در شهر لندن ۱۵۰ هزار نفر را کشت! سومین پاندمی در سال ۱۸۵۵ در چین آغاز شد و بیش از ۱۲ میلیون نفر از مردم هند و چین را کشت. در سال ۱۸۹۴ سرانجام الکساندر یرسین عامل بیماری را که یک باسیل است کشف کرد که به نام خودش Yersinia pestis نامگذاری شد و بشریت نفس راحتی از دست طاعون کشید.

الکساندر یرسین

به‌هر تقدیر چنین شمایل دهشتناکی بعد‌ها از دامن پزشکی به هنر دست به‌دست شد و به‌وفور در جشن‌ها و کارناوال‌ها و سینما و تئا‌تر و هنرهای تجسمی با استفاده از این الگو ماسک‌های بسیار جذابی طراحی کردند که زیبایی‌شان هوش رباست و کسی به مخیله‌اش هم خطور نمی‌کند روح این نقاب شاهد چه روزگار کج‌مداری بوده است! photo_2016-07-01_12-45-16