پزشکان گیل

کم و کیف روان‌شناختی و اجتماعی همزیستی با حیوانات خانگی

دکتر افشین خداشناس

از منظر طبیعت گیاهی و جانوری طی ۴ و نیم میلیارد سالی که از عمر زمین می‌گذرد تاکنون هیچ بلای طبیعی فاجعه‌بارتر و مصیبت‌بارتر از پیدایش و تکامل گونه انسان بر این سیاره نگون‌بخت نبوده است. انسان خردمند طی ۲۰۰ هزار سال عمر خود با طیف متنوع و خودخواهانه‌ای از روش‌های انهدام طبیعت، انقراض صدها گونه جانوری را باعث شده یا تسریع کرده است. در دو کفه ترازوی زشت و زیبای حضور بشر در زمین هیچ‌گاه کفه دوم تاب ایستادگی در برابر کفه اول را نداشته و برآیند نمره بشر از منظر فوق و از نظر من چیزی حدود ۵ از ۲۰ است. سال‌ها پیش در مقاله‌ای با عنوان «روانشناسی اختلال شخصیت سادیستیک»- که در اینترنت می‌توانید پیدایش کنید- بخشی از مناقب این جانور دوپای ناجنس را از دیدگاه روانشناسی شخصیت برشمردم!

یکی از پیامدهای منفی تمدن برای گونه انسان، در کنار پیامدهای مثبت آن بر رشد و گسترش سازوکارهای اجتماعی، جدایی تدریجی او از طبیعت است؛ به‌طوری‌که رفتار انسان‌سالارانه بشر، طبیعت‌سالاری ذاتی میلیون‌ها ساله را رفته‌رفته زیر یوغ خود کشیده و تا در توان داشته چوب لای چرخه زیستی طبیعی گذاشته است. از نگاهی اندرونی هم بشر حسابی از خجالت همنوعان خود هم برآمده و دست‌کم در نیمی از دنیا رد خونینی از خود به‌جای گذاشته که به‌نظر نمی‌رسد تا ده‌ها سال دیگر هم خشک شود.

صدالبته هنر و ادبیات و علم ناب با تعامل موثر دوسویه انسان-طبیعت و امکان همنشینی با درصد بسیار کمیاب انسان‌های نازنین همیشه و هنوز وجود دارد و مرهمی است بر سوز دل و ذهن.

سگ در هنر سومری

اما نیکبختانه همگام با رشد و تکامل فرهنگ و علم که در دهه اخیر شتاب گرفته است، توجه موثری به اثرات زیانبار دنیای صنعتی بر طبیعت شکل ‌گرفته است. این اقبال روزافزون به طبیعت بیشتر در دولت و ملت‌های دموکراتیک مشاهده می‌شود که در آن‌ها به‌جای ابله‌سالاری، فرهیخته‌سالاری نهادینه شده است؛ گرچه کمابیش گسترشی جهانگیر دارد.

و اما زیباترین نمود یکی از بازگشت‌های دوباره بشر به طبیعت، همزیستی با حیوانات خانگی است. تاریخچه بخشی از این همراهی به پرورش حیوانات اهلی (از زمان روی آوردن انسان شکارچی و غارنشین به کشاورزی و دامداری) برمی‌گردد که برای گوسفند کمابیش ۱۱ تا ۱۳ هزار سال، برای گاو ۱۰ هزار سال، برای مرغ ۸ هزار سال و برای بوقلمون ۲۵۰۰ سال است. بخشی دیگر نیز مختص به همزیستی با سگ و گربه است که به‌ترتیب قدمتی کمابیش ۱۷ تا ۳۰ هزار (سگ اولین حیوانی بود که اهلی شد) و ۱۱ هزار ساله دارند. این همزیستی در عصر اخیر به دلایلی سوای دلایل باستانی و تاریخی، شتاب و شدت دوباره گرفته است؛ اما چرا؟

همزیستی انسان و سگ در یک غارنگاره ماقبل تاریخ

لذت تبادل عاطفی و دادوستد «نوازش»- که واحد اساسی سلامت روانی هر انسانی است- با طبیعت محض جانوران دست‌آموز (و همچنین دنیای وحش در اهلش) در کسانی که این امر را تجربه کرده‌اند با هیچ تجربه دلنشین دیگری جایگزین شدنی نیست. این همزیستی در یک ‌کلام جانشین یا مکمل بسیار موثری برای تنهایی انسان مدرن است. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل!

در بخش نخست این یادداشت که آن را می‌توان مقدمه‌ای بر کاربردهای درمانی همنشینی با حیوانات خانگی (پت درمانی: Pet therapy) دانست، به آداب همزیستی با این حیوانات می‌پردازیم.

آداب همزیستی با حیوانات خانگی

کوتاه سخن نکاتی در مورد کم و کیف نگهداری و همزیستی با حیوانات خانگی:

اول: هر حیوانی، حیوان خانگی نیست!

به تعداد تنوع خصوصیات شخصیتی، حیوان دست‌آموز داریم. از خرس و شیر و تمساح و مار گرفته تا ایگوآنا (سوسمار درختی) و سنجاب و میمون؛ اما این‌ها حیوانات وحشی‌اند نه خانگی. متداول‌ترین و معقول‌ترین و در نتیجه پرطرفدارترین انتخاب در حیوانات خانگی، سگ و گربه و برخی پرندگان (طوطی، مرغ عشق، قناری و…) و خوکچه ‌هندی هستند.

دوم: حیوان خانگی اسباب‌بازی نیست!

ایده خام برخی نسبت به حیوان خانگی چیزی مانند اسباب‌بازی یا ربات است که به‌جای باتری، غذا می‌خورد!

هر حیوانی یک موجود زنده است با کالبد و احساس و غریزه طبیعی؛ اما ما با پذیرش نگهداری از یک حیوان خانگی متعهد می‌شویم تا آخر عمر و در سلامت و بیماری از آن مراقبت کنیم. کیفیت این امر را بلوغ روانی و درآمد هر فرد تعیین می‌کند. تهیه غذا و وسایل، واکسیناسیون و معاینه و داروها، عقیم‌سازی و پیرایش و شست‌وشو و جرمگیری دندان‌ها و جراحی در صورت آسیب یا بیماری، پانسیون در هنگام مسافرت و… وظایفی است که باید تقبل کنیم. اگر به دلایل مالی یا روان‌شناختی از عهده این تعهدات برنمی‌آییم بهتر است یک «تدی بیر» بخریم!

سوم: حیوان خانگی معرف بخشی از شخصیت ماست!

اتوموبیل، خانه، غذا، لباس، تفریحات و استعدادهای ما و همچنین دوستان‌مان جنبه‌های ابرازشده شخصیت درونی ما در دنیای بیرونی هستند. حیوان خانگی ما هم از این قاعده مستثنی نیست. سالوار دالی، نقاش معروف سورآل یک مورچه‌خور بزرگ داشت! الویس پریسلی مدتی از یک کانگورو نگهداری کرد. ادری هیپورن یک آهو و جورج کلونی یک خوک داشت!

افرادی که گربه و سگ‌های کوچک دارند بیشتر شخصیت‌هایی درونگرا و ملایم، خلاق و احساساتی بوده و چندان ماجراجو نیستند اما کسانی که سگ‌های بزرگ نگه می‌دارند برعکس، بیشتر شخصیت‌هایی برونگرا، تندخوتر، منطقی‌تر و ماجراجو هستند.

چهارم: حیوان خانگی برای پز دادن نیست!

حیوان خانگی برای چشم و همچشمی در مهمانی‌ها و شبکه‌های اجتماعی و لایک و فالوور جمع‌کردن نیست. بلکه یک موجود زنده است که دلیل همزیستی‌اش با ما باید دلیلی منطقی باشد. چون نگه ‌داشتن سگ و گربه مد روز است، این موجودات دوست‌داشتنی را اسیر نکنید. بعید است دختر و از آن بدتر پسر جوانی که درگیر درس و دانشگاه و سربازی و اشتغال است بتواند تا پیش از تثبیت اجتماعی، صاحب ماندگاری برای یک حیوان خانگی شود. همین‌طور خانواده‌ای که هشت آن در گرو نه‌اش هست یا به هر دلیلی ثبات درونی ندارد، نباید چنین امری را تقبل کند. نتیجه تعداد بی‌شمار حیواناتی است که رها یا واگذار می‌شوند. نکته دلگیر کننده این‌که این حیوانات، خیابانی نیستند. پس یاد نگرفته‌اند چطور مستقل زندگی کنند و جدایی از یک محیط امن برای‌شان مصیبت‌بار یا مرگبار است.

پنجم: گربه، سگ نیست!

اگر سگ دوست دارید، سگ نگه دارید! مقایسه سگ و گربه مانند مقایسه آووکادو و موز است. افسانه بی‌وفایی و بی‌چشم‌و‌رویی گربه‌ها به انتظار بی‌جای ما برمی‌گردد. اگر می‌خواهید حیوان خانگی‌تان به‌محض ورودتان به منزل از سر و کول‌تان بالا برود و برای‌تان دم تکان دهد باید یک سگ انتخاب کنید. گربه در چنین موقعیتی برای‌تان تره هم خرد نمی‌کند! ممکن است فقط با گوشه چشمش نگاهی به شما بیاندازد یا لطفش شامل حال‌تان شود و به پشت و پهلو بخوابد تا نوازشش کنید. گربه‌ها موجوداتی مغرور، راحت‌طلب و آب‌زیرکاه هستند. اما اگر زبان بدن‌شان را بلد باشید به‌راحتی می‌توانید با آن‌ها ارتباط برقرار کنید. وقتی یک گربه سرش را به‌ پای شما می‌مالد و خُرخُر می‌کند و نوک دمش را تکان می‌دهد، یعنی نوازش می‌خواهد. گربه‌ها فقط چند بار در روز نوازش می‌خواهند و وقتی سیر شدند پی کارشان می‌روند. اما سگ‌ها در مورد نوازش سیری‌ناپذیرند.

گربه‌ها آموزش‌پذیری سگ‌ها را ندارند. از طرفی خیلی از اوقات می‌فهمند اما خودشان را به آن راه می‌زنند! گربه‌ها مستقل و سگ‌ها وابسته‌اند. اگر وقت و حوصله کافی ندارید، گربه نگه ‌دارید! سگ‌ها نیاز به توجه بسیار دارند. گربه‌ها را می‌شود چند روز تنها گذاشت ولی سگ‌ها در چنین موقعیتی به‌شدت عصبی و افسرده می‌شوند. گربه‌ها نیازی به شست‌وشو ندارند چون خودشان را با لیس زدن تمیز می‌کنند اما سگ‌ها را باید مرتب شست‌وشو داد.

گربه در هنر مصر باستان و البته مومیایی شده در گورهای این سرزمین

ششم: سگ‌ها آچارفرانسه حیوانات خانگی‌اند!

سگ را می‌شود آموزش داد. سگ‌ها بسیار باهوش‌اند و ذاتاً انسان را دوست دارند و برخلاف انسان‌ها، محبت را تا آخر عمر فراموش نمی‌کنند. سگ‌ها، برحسب نژاد و شیوه آموزش، از همدمی با افراد مسن و کودکان و نگهبانی و محافظت از افراد و مکان‌ها گرفته تا بازوی راست پلیس در عملیات مختلف همچون کشف مواد مخدر و دستگیری تبهکاران و همراهی با افراد نابینا و دیابتی و افسرده و مضطرب و پیداکردن افراد در زیر آوار و برف در زلزله و بهمن و… قابلیت آموزش دارند. با این‌همه برخی قوانین رسمی، احکام دینی و عرف جامعه محدودیت‌هایی برای همزیستی با این موجودات نازنین فراهم کرده است که اگر می‌خواهید سگ نگه ‌دارید، باید آن‌ها را در نظر بگیرید.

سگ در هنر یونان و روم باستان

هفتم: حیوانات خانگی جزیی از خانواده می‌شوند.

هر که تجربه داشتن سگ و گربه و… را داشته باشد می‌داند که پس از مدتی عضوی از خانواده محسوب می‌شوند. اما نکته این‌جاست که عمر سگ و گربه در مقایسه با انسان بسیار کوتاه‌تر است. سگ در یک‌سالگی برابر با یک نوجوان ۱۵ ساله سن دارد؛ در ۵ سالگی برابر یک جوان ۳۶ ساله، در ۱۰ سالگی برابر یک میان‌سال ۵۶ ساله و در ۱۵ سالگی برابر یک کهن‌سال ۷۶ ساله.

مرگ حیوان خانگی با واکنش سوگ همراه است و همان مراحل پنج‌گانه را باید طی کند: شوک و انکار، خشم، چانه ‌زدن، افسردگی و پذیرش؛ اما در طی مدت زندگی، حیوان خانگی آن‌قدر با خودش شیفتگی و سرزندگی می‌آورد و آن‌قدر خاطره می‌سازد که بی‌شک و تردید، شب شراب به بامداد خُمارش می‌ارزد.

و…

این مبحث قابلیت گسترش بسیار دارد اما همین‌جا آن را درز می‌گیرم تا در فرصتی دیگر شاید پی بگیرم. همین میزان بگویم که در فرصت یک‌بار زندگی چه بهتر که خودمان را از تجربیات جدید محروم نکنیم و چه تجربه‌ای زیباتر از همدمی با طبیعت که مادر همه ماست. شخصاً بیشترین خاطرات زیبای کودکی را در دامن طبیعت داشته‌ام. از بازیگوشی با مورچه و زنبور و سنجاقک و حلزون و مارمولک و قورباغه و مرغ و خروس و اسب تا رودخانه و مزرعه و شالی‌زار و درختان میوه و… در روستای پدربزرگ پدری تا خانه‌باغ پدربزرگ مادری. شاید بخشی از این تجربه را با داشتن یک حیوان خانگی به کودکان‌مان منتقل کنیم که سال‌هاست در دنیای دیجیتال غرق ‌شده‌اند. ما با طبیعت بد کرده‌ایم. برای جبران شاید فردا خیلی دیر باشد.

دکتر افشین خداشناس

نشانی: رشت، خیابان سردارجنگل، بالاتر از داروخانه کیمیا، ساختمان و مطب پزشکی سردار جنگل

تلفن: ۳۳۵۳۵۷۷۵

Email: human_puzzles@yahoo.com

Instagram: instagram.com/afshin_khodashenas