پزشکان گیل

دکتر بابک عزیز افشاری

نظام سلامت کوبا از پرمناقشه‌ترین نظام‌های سلامت دنیاست، نه‌تنها بدین سبب که کامیابی‌ها و ناکامی‌های بزرگ داشته، بلکه از آن روی که داوری درباره این پیامدها نیز در بسیاری موارد با دیدگاه‌های سیاسی درآمیخته و نتایجی متضاد به‌دست داده است. از داوری‌های کمی همدلانه‌تر در شماره ۱۵۷ «پزشکان گیل» مقاله «میراث پزشکی فیدل» را خواندید؛ در این شماره با نگاهی متفاوت با این میراث روبه‌رو خواهید شد؛ با این امید که بررسی منصفانه و کارشناسانه‌ی الگوهای متفاوت در سطح جهان سرانجام به کار کشتی به گل نشسته نظام سلامت خودمان بیاید!

نظام سلامت کوبا زاییده ایدئولوژی سوسیالیستی انقلاب ۱۹۵۹ و هدف اصلی آن ایجاد دسترسی یکسان به خدمات سلامت به‌عنوان یک حق بنیادی برای همه شهروندان است. بیشترین تاکید این نظام بر پیشگیری است و همه خدمات از یک چک‌آپ ساده تا پیچیده‌ترین جراحی‌ها برای همه کوبایی‌ها رایگان است. این شامل خدمات دندانپزشکی، انواع داروها و حتی ویزیت در منزل است. آمار موجود حاکی از موفقیت نظام سلامت کوبا در دستیابی به شاخص‌های مختلف است.
اما چگونه چنین چیزی ممکن است؟ مساوات (Egalitarianism) در نظام سلامت یک پیام روشن دارد. شما چه بیمار باشی و چه پزشک یا پرسنل درمانی، آن‌چه در این نظام به‌دست می‌آوری هیچ ارتباطی با میزان تلاش یا تحمل سختی یا احساس مسوولیت یا قابلیت‌های مختلف شما ندارد. هیچ فرصتی برای رقابت و هیچ گزینه‌ای برای انتخاب وجود ندارد. برای اثبات وجود عدالت یا بی‌عدالتی در نظام سلامت کوبا، هیچ مطالعه مستند و معتبر و مستقلی انجام نشده اما در عوض، شواهد مختلف حاکی از دسترسی بخش کوچکی از کوبایی‌ها و نیز توریست‌ها به خدمات درمانی ویژه است.
ایزابل وینسنت، ژورنالیست کانادایی، در گزارش خود از سفر به کوبا در سال ۲۰۰۴ می‌نویسد:
در شهر مورون با جمعیت ۷۰ هزار نفر در مرکز کوبا، یک بسته کوچک تتراسیکلین ۵ دلار (آمریکا) و یک پماد کورتیزون ۲۵ دلار است. هیچ‌یک از این داروها در داروخانه‌های عادی یافت نمی‌شود. کوبایی‌ها ناچارند این‌گونه اقلام و حتی آسپیرین و پنبه الکل را از بازار سیاه تهیه کنند. درآمد یک فرد کوبایی به‌طور متوسط ماهانه حدود ۳۰۰ پزو (۱۲ دلار) است. کمبود اقلام ابتدایی در بیمارستان مشکل‌ساز است. جراحان ناچارند دستکش یک‌بار مصرف را دوباره استفاده کنند.
آنتونی دپالما، نویسنده آمریکایی، در تحلیل فیلم مستندی به نام «سیکو» ساخته مایکل مور، فیلمساز آمریکایی، می‌نویسد:
چگونه می‌توان یک کوبایی را که برای سلامت او سالانه حدود ۲۰۰ دلار هزینه می‌شود، با آمریکایی‌هایی مقایسه کرد که سرانه سلامت آنان بیش از ۶ هزار دلار در سال است؟ آمار سازمان سلامت جهانی، سیا و منابع دیگر نشان می‌دهد امید به زندگی در هر دو کشور تقریباً یکسان (حدود ۷۷ سال) است. مرگ‌و‌میر شیرخواران در کوبا حتی از آمریکا پایین‌تر است. البته میزان سقط جنین هم بیشتر است و این می‌تواند در کاهش مرگ‌و‌میر شیرخواران و بهبود آمار امید به زندگی موثر باشد. بسیاری از کوبایی‌ها هم مهاجرت می‌کنند. آمار مهاجران تنها در تعداد زاد و ‌ولد می‌آید و مرگ آنان در کوبا ثبت نمی‌شود.
یک پزشک کوبایی می‌گوید: «شرایط پس از فروپاشی شوروی بدتر شد. من در سال ۱۹۹۲ طبابت خود را در هاوانا آغاز کردم. حدود ۶۰۰ نفر تحت پوشش من بودند. حتی در تشخیص‌های ساده‌ای مانند برونشیت، نمی‌توانستم آنتی‌بیوتیک تجویز کنم چون هیچ آنتی‌بیوتیکی وجود نداشت.» او که در سال ۲۰۰۰ برای ماموریت پزشکی عازم زیمبابوه شد و از آن‌جا به آمریکا گریخت، ادامه می‌دهد: «در کوبا دو نظام سلامت وجود دارد. یکی برای اعضای بلندپایه حزب و خارجی‌هایی مانند مایکل مور که در آن همه‌چیز خوب و رایگان است و دیگری برای بیش از ۱۱ میلیون کوبایی عادی که در آن بیماران ناچارند برای اقامت در بیمارستان، همراه با خود غذا، ملحفه و حتی صابون بیاورند.»
مثال‌های بسیاری از این دست وجود دارد. می‌توان صفحه‌ها درباره «میراث پزشکی فیدل» قلم‌فرسایی کرد اما شواهد نشان می‌دهد این میراث، افسانه‌ای بیش نیست. تاسیس باشگاه ۱۲۰ ساله‌ها جدیدترین ایده بلند‌پروازانه مقامات کوبایی برای اثبات کارآیی نظام سلامت این کشور بود. افرادی که به ۸۰ سالگی می‌رسیدند وارد این باشگاه می‌شدند و هدف این بود که به ۱۲۰ سالگی برسند. ایده‌ای که اکنون همراه با افسانه پزشکی فیدل، دست‌کم از نظر نمادین، با مرگ او که یکی از اعضای برجسته این باشگاه بود، تا حدود زیادی رنگ باخته است.
مجله فوربس ثروت شخصی فیدل را ۹۰۰ میلیون دلار تخمین زده بود. آن ثروت البته توانست یک جراح معروف اسپانیایی را با پرواز چارتر بر بالین فیدل حاضر کند، اما نتوانست کار بیشتری انجام دهد.