پزشکان گیل

در سفر اخیرم به تهران در حال پرسه زدن مقابل کتابفروشی‌های روبه‌روی دانشگاه تهران در ویترین یک کتابفروشی چشمم به کتابی افتاد که عنوانش «پرسه‌زنی و زندگی روزمره‌ی ایرانی» بود. مولف کتاب آقای عباس کاظمی و تعداد صفحات آن ۱۳۵ صفحه است که مولف از ۵۳ منبع و متن فارسی و ۷۸ منبع و متن انگلیسی استفاده کرده است.
در مقدمه‌ی کتاب آمده است: پرسه‌زن (Flaneur) ناظر شهرها و خواننده‌ی متون شهری و عاشق جماعت است. مد لباس‌ها، وسایل تزیینی، عمارت‌ها، ساختمان‌ها، فروشگاه‌ها، کتاب‌ها و هر چیز جدیدی که در شهر پدید می‌آید از نگاه کنجکاو او دور نمی‌ماند و پرسه‌زن نوعی شهوت نگاه کنجکاوانه برای دیدن مناظر شهری دارد.
از نظر دوسرتو، جامعه‌شناس، پرسه‌زنی «هنر هم‌زیستی» بین خریداران و فروشندگان است و پرسه‌زنان خود را به رنگ خریدار استتار می‌کنند اما به‌قول حافظ: آن کار دیگر می‌کنند!
در تعریف دیگر، پرسه‌زنی حضور اجتماعی و فرهنگی مردم در فضاهای مدرن است. مراکز خرید همانند سایر فضاهای مدرن بخش جدایی‌ناپذیر زندگی شهری هستند که در ایران نماد مدرنیته محسوب می‌شوند.
بسیاری از بنیانگذاران علوم انسانی مساله‌ی اصلی مورد علاقه‌شان زندگی روزمره (Everyday life) جامعه‌ی مدرن بوده است. متفکرانی چون فروید، مارکس، وبر و زیمل نظریات خود را درون زندگی روزمره جستجو کرده‌اند.
زندگی روزمره عرصه‌ی تفاوت‌ها و ناهمگنی‌ها و خلاقیت‌هاست و بررسی این موارد در زندگی روزمره در مراکز خرید از جمله اهداف اساسی این کتاب است.
برای فهم ناهمگنی‌ها و خلاقیت‌های موجود در زندگی روزمره نخست باید درک خود را از مصرف روشن کنیم. مصرف یکی از دریچه‌های مهم برای فهم زندگی مدرن محسوب می‌شود. مارکس و لوکاچ و خصوصاً اصحاب نظریه‌ی انتقادی، زندگی روزمره را از طریق مصرف نقد کرده‌اند. به‌اعتقاد آنان زندگی روزمره از طریق مصرف در اختیار قدرت قرار می‌گیرد و از این راه بورژوازی به‌راحتی توانسته است به دستکاری آدم‌ها بپردازد. گروه‌های مختلف مردم از طریق مصرف به زندگی خود معنا و هویت می‌دهند و خود را به گروه‌های فرادست نزدیک یا از گروه‌های فرودست دور می‌کنند.
برای روشن ساختن درک خود از مصرف بهتر است به تعریف نظریه‌پردازانی چون فیسک و دوسرتو در این زمینه بپردازیم. از نظر این دو نظریه‌پرداز، مصرف در واقع خود نوعی تولید است. به‌عقیده‌ی اینان، کالاها ناتمام تولید می‌شوند و این مصرف‌کننده‌ها هستند که کالاها را تکمیل می‌کنند. از این‌رو مصرف کالاها و مکان‌ها دربردارنده‌ی معانی اجتماعی است که جامعه‌شناس می‌تواند به تفسیر آن‌ها بپردازد.
مولف هدف کتاب را شناخت و تامل انتقادی در باب زندگی روزمره‌ی ایرانی از خلال مطالعه‌ی مراکز خرید ذکر می‌کند. او جماعت پاساژرو را به دو دسته‌ی خریداران و مصرف‌کنندگان تقسیم می‌کند. خریداران کسانی هستند که برای خرید کالا به پاساژ می‌روند ولی مصرف‌کنندگان شامل افرادی می‌شوند که به‌دلایلی غیر از خرید به پاساژ می‌روند. پرسه‌زن به‌عنوان نشانه‌ای فرهنگی موقعیت ویژه‌ای دارد.
فصل اول کتاب به زندگی روزمره می‌پردازد و می‌نویسد: زندگی روزمره مفهومی جدید در ادبیات علوم اجتماعی نیست. بسیاری از متفکران علوم انسانی نظیر فروید به زندگی روزمره توجه‌ ویژه‌ای داشته‌اند. آن‌ها مسایل روزمره و اتفاقاتی را که ممکن است برای نخستین بار تکراری و پیش‌پاافتاده به‌نظر برسند بامعنا می‌دیدند. فروید بر اهمیت رخدادهای پیش‌پاافتاده‌ی زندگی روزمره در تحلیل‌های روانکاوانه تاکید دارد.
نظریه‌پرداز برجسته، فیسک، در کتاب «فرهنگ عامه» می‌نویسد: زندگی روزمره قلمروی است که در آن منافع متعارض جوامع سرمایه داری دایماً به مبارزه کشیده می‌شود.
در فصل «مصرف فرهنگی» این کتاب آمده است: اگرچه تلقی اولیه از مصرف فعالیتی برای رفع نیاز یا عملی اقتصادی بود، اما اندیشمندان قرن بیستم بیش از همه بر شکل فرهنگی مصرف تاکید کرده و مصرف فرهنگی را مهم‌ترین مولفه‌ی جامعه‌ی جدید دانسته‌اند. مصرف فرهنگی (Cultural consumption) فعالیتی اجتماعی و کرداری روزمره است که باعث تولید و بارور شدن فرهنگ می‌شود. مصرف فرهنگی سبک زندگی ما را شکل می‌دهد، نیازها و تمایلات ما را سامان می‌دهد و مواد لازم را برای تولید تخیلات و رویاهای ما فراهم می‌کند که نشان‌دهنده‌ی تفاوت‌ها و تمایزات اجتماعی است و در نهایت نمایانگر تولیدات ثانویه‌ی ما در به‌کارگیری ابزارهای موجود است.
همان‌طورکه به‌اعتقاد مارکس و انگلس گذار از فئودالیسم به سرمایه‌داری به‌معنای گذار از تولید مبتنی بر نیاز به تولید مبتنی بر سود است، تولید کالا توسط کارگران نه برای مصرف شخصی بلکه برای فروش و سود سرمایه‌داری است. کارگر هر چه بیشتر تولید می‌کند، کمتر صاحب آن می‌شود و بیشتر زیر نفوذ محصول خود یعنی سرمایه قرار می‌گیرد. این امر تا جایی پیش می‌رود که کارگران نیز باید کالاهایی را که خود تولید می‌کنند بخرند! کارگران صاحب تولیدات خود نیستند و هویت خود را در مصرف کالاهایی که برای آن پول پرداخت می‌کنند بازمی‌شناسند.
در جامعه‌ی جدید فرد از یک‌سو آزاد است و فردیتش شکل می‌گیرد و از سوی دیگر خود را در حصار جامعه حس می‌کند زیرا دایماً به عرصه‌های آزادی او تعرض می‌شود. در چنین وضعیتی شیوه‌ی خاص مصرف کردن راهی برای بیان خود در رابطه با دیگران است. بنابراین مصرف کردن راهی برای اثبات خود و حفظ اقتدار فردی است.
اگرچه کالاها خنثی و بی‌طرف هستند، اما استفاده از آن‌ها امری اجتماعی و هدفمند است. مصرف کالا می‌تواند خطوط مناسب اجتماعی را تعیین کند. بر این اساس عمدتاً کالاها را به دو دسته کالاهای مرتبط با نیازهای فیزیکی مانند غذا و نوشیدنی‌ها و کالاهای مرتبط با تمایلات زیبایی‌شناسانه مانند خواندنی‌ها و شعر و تماشای تلویزیون و… تقسیم می‌کنند.
فصل سوم کتاب عنوانش «پرسه‌زنی به‌مثابه مصرف مراکز خرید» با نقل‌قول‌های زیر آغاز می‌شود:
بالزاک: قدم زدن اتلاف وقت است، اما پرسه زدن نفس زندگی است.
فرگوسن: بدون پاساژ پرسه‌زن ناخوشنود خواهد بود و بدون پرسه‌زن پاساژی وجود نخواهد داشت.
باومن: مراکز خرید جایی ایمن برای پرسه‌زن می‌آفرینند.
ما از بدو تولد در وضعیت فقدان بسر می‌بریم و بقیه‌ی عمر را صرف فایق آمدن بر این وضعیت می‌کنیم.
مصرف فرهنگی به‌عنوان عنصر اساسی زندگی روزمره شکلی از مصرف‌کننده را به‌وجود می‌آورد که بیش از همه با خلاقیت و ابداع مشخص می‌شود، به این معنا که مصرف‌کننده پرسه‌زن است و پرسه‌زن مصرف‌کننده‌ی فضاها و محیط شهری در زندگی روزمره است.
مولف در این فصل منظور خود را از مطالعه‌ی مصرف در مراکز خرید توضیح می‌دهد که به‌هیچ‌وجه نه خرید و مصرف کالاها بلکه مصرف مکان مراکز خرید است. او دو سنخ از جماعت پاساژرو را از یکدیگر تفکیک می‌کند: دسته‌ی نخست خریداران واقعی‌اند و دسته‌ی دوم افرادی را شامل می‌شوند که نه لزوماً برای خرید بلکه برای بازدید از خود پاساژ می‌آیند. و نیز در این فصل به ریشه‌های تاریخی پرسه‌زنی می‌پردازد و می‌نویسد: پرسه‌زن نماد نوعی زیستن در سایه‌ی تجربه‌ی شهری است که به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی مورد توجه زیادی قرار دارد.
پرسه‌زن شخصی با موجودیت تاریخی واقعی است. او جنتلمنی است که زمانش را در خیابان برای تماشای منظرهای شهری صرف می‌کند.
بنیامین پرسه‌زن را شیک‌پوشی می‌داند که چون سنگ‌پشت (کنایه از کند راه رفتن) در پاساژ قدم می‌زند و گاه چون بورژوای تن‌پروری که کاری جز بطالت زمان ندارد. پرسه‌زن در بهترین حالت قهرمان زندگی روزمره و علاقه‌مند به زیبایی‌ها و ظرایف شهری است و در بدترین حالت بورژوای متکبر بی‌هدف است.
پرسه‌زن به رخداد‌های زودگذر و ناپایدار و روزمره‌ی شهری که مردم عادی از دیدن آن ناتوان هستند علاقه‌مند است. نویسنده در تفکیک پرسه‌زن واقعی از آدم‌های نافرهیخته و ولگرد نمونه‌هایی ذکر می‌کند و رفتار خریدار معمولی را با پرسه‌زن جلوی ویترین فروشگاه مقایسه می‌کند و می‌نویسد: وقتی خریدار معمولی از کنار ویترین مغازه‌ای می‌گذرد، کالاهای داخل آن را به‌طور مختصر و تصادفی بررسی می‌کند که بخرد یا نخرد، آیا همسرش از این لباس خوشش می‌آید یا نه؟ در مقابل، پرسه‌زن در مقابل همان چیز دقایق بیشتری را می‌گذراند و به ماهیت و کیفیت و روند ساخته و پرداخته شدن آن بیشتر تامل می‌کند. آن‌چه در دید مشاهده‌گر عادی پدیده‌ای ساده است، در چشم و تخیل پرسه‌زن داستان به‌هم پیوسته‌ای است از سرگذشت و آفرینش قهرمانانه و صدها نوع تاملاتی که حتی سایر مشاهده‌کنندگان به ذهن‌شان خطور نمی‌کند. چه، او برای سفری طولانی در جهان تخیلی، جهانی درخشان، جهانی بالا ورای هر جهانی و زیباتر از هر جهان ممکن فرضی می‌رود. مولف سپس به سرچشمه‌ی توانمندی‌های پرسه‌زن می‌پردازد از جمله توانمندی پرسه‌زن برای قرائت شهر به‌مثابه‌ «متن» و خلق متن‌ها درباره‌ی شهر. پرسه‌زن نویسنده هم هست! اما نویسنده‌ی مناظر بی‌بدیل شهری و خالق رمان‌های آداب (Novels of manners) زندگی روزمره.
در بحث «پرسه‌زنی در مراکز خرید» آمده است: از زمان بودلر پرسه‌زن به‌مثابه نماد مدرنیته در تحلیل‌های ادبی و تاریخی و اجتماعی ظاهر شد. پرسه‌زن نخستین حضورش را در خیابان‌های پاریس قرن نوزدهم نشان داد. سپس به آشنایی ادگار آلن پو با پرسه‌زنی اشاره می‌کند و می‌نویسد به‌اعتقاد بسیاری مشهورترین مصداق پرسه‌زنی در کارهای آلن پو یافت می‌شود و سپس به شرح یکی از داستان‌های او به نام «مردی از جمعیت» (The man of crew) می‌پردازد که داستان مرد فرهیخته‌ای است که خیابان‌ها را به تامل می‌نشیند. در پایان این فصل مولف نتیجه می‌گیرد که همان‌طور که بنیامین گفته است، پرسه‌زنی که در پاریس به‌وجود آمد در هیچ شهر دیگری پدید نیامد. اما به‌تدریج پرسه‌زن پاریس ناپدید شد.
مولف سپس می‌گوید: در این کتاب ما به‌دنبال شکلی از پرسه‌زن هستیم که در فضاهای خرید جوامعی چون ایران پدید آمده‌اند. پرسه‌زن صرفاً تماشاگر نیست و تماشای جمعیت برای او در مرتبه‌ی نخست قرار ندارد. پرسه‌زنی مفهومی کلیدی در درک برخی از مهم‌ترین پدیده‌های فرهنگی است. هرچند شکل اصیل این مفهوم در سنتی فرانسوی قوام یافته اما در طول دو قرن گذشته ادبیات عظیمی را به خود اختصاص داده است. ادبیات پرسه‌زنی تا کنون در ایران مورد استفاده قرار نگرفته است.
کتاب «پرسه‌زنی و زندگی روزمره در ایران» دلنشینی و جذابیت ویژه‌ای دارد و کسانی از مطالعه‌ی آن لذت بیشتر خواهند برد که با مفاهیم فلسفه‌ی جدید و نظریه‌ی انتقادی و نیز علوم انسانی و اجتماعی معاصر آشنایی‌ متعارفی داشته باشند.

دکتر بهمن مشفقی
نشانی: لاهیجان، خیابان شهید کریمی
تلفن: ۲۲۳۳۳۴۳-۰۱۴۱

Email: vahomanmd@yahoo.com

پرسه‌زنی و زندگی روزمره‌ی ایرانی
عباس کاظمی
انتشارات آشیان، چاپ اول ۱۳۸۸
۱۶۰ ص، ۳۰۰۰ تومان