پزشکان گیل

این نوشته تقدیم است به:
دکتر سیدحسن تائب و روح بزرگش

درآمد: چندی پیش از جهت یافتن اطلاعاتی درباره‌ی تاریخ چاپ و نشر در گیلان، به تورق برخی نشریات عصر مشروطه می‌پرداختم که به چند فقره اعلان مربوط به پزشکی برخوردم. برخی از این مطالب تا بدان اندازه خواندنی و جذاب بود که از آن‌ها فیش‌برداری کردم، شاید روزی به‌کار آید، که قضا را این‌گونه شد.
شبی در محضر مبارک دکتر جوزی، دوستان همپالگی بر ایشان یورش آوردند که: چرا این همه اعلان (تبلیغ) در نشریه‌ی «پزشکان گیل» می‌چاپید! (چاپ می‌کنید) و از هر کرانه تیر شماتت روانه بود. دکتر پس از چندی دفاعِ روشنفکرانه‌ی نافرجام، رفته رفته تسلیم می‌شد، و منتهای نامردی بود اگر رفیق گرمابه و گلستان خود را در آن حال رها می‌کردم؛ پس رو به دوستان نمودم که: سُنّت چاپ اعلان از عصر مشروطه در گیلان رایج بوده و علی‌الخصوص اطبا در این فقره از پیشگامان‌اند. (اسناد و مدارکش هم موجود است!) دوستان را انگشت حیرت بر دهان آمد و از پس انکار این اظهار فضل نابه‌جا برآمدند. پس وعد‌ه‌ی ارایه‌ی آن را نمودیم و اینک آن فرصت به‌دست آمد. پس بخوانید و ببینید که شاعرالاطبا، مسعودخان جوزی، بر طریقت پیشینیان خود می‌رود و بر او خرده نگیرید که این به‌یادگار از نیاکان خود دارد. شاید هم نیای او در عصر مشروطه دستی در قلم داشته و «جریده‌ی اطبای دارالمرز» [= نشریه‌ی پزشکان گیل] را منتشر می‌کرده و روزی نسخه‌ای از آن جریده‌ی شریفه بر همگان مکشوف شود.

آن‌چه در این یادداشت مورد بررسی قرار می‌گیرد، شماره‌های پراکنده‌ای است از نشریاتی چون «خیرالکلام»، «ساحل نجات» و «گلستان» که بین سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۸ قمری، یعنی حدود یک قرن پیش، در رشت منتشر می‌شدند. در این نشریات اعلان‌هایی در معرفی برخی داروها، افتتاح مطب‌ها، شیوه‌ی کار اطبا و دندان‌پزشکان و ساعت کار مطب‌ها و دواخانه‌ها آمده است. برخی از اعلان‌ها نیز در قالب خبر است. از آن‌جمله طی اعلانی در شماره‌ی ۱۱ نشریه‌ی «ساحل نجات» آمده که:
دکتر باذیل چند روز دیگر وقت عبور کردن ایشان از رشت دو ساعت قبل از ظهر و دو ساعت بعد از ظهر مریض‌ها معالجه می‌کنند. برای فقرا مجاناً. (دواخانه‌ی مرکزی)
ظاهراً دکتر باذیل از اطبای معتمد دربار قاجار بوده که ضمن گذر از شهر رشت به این کار نوع‌دوستانه اقدام نموده است.
در همین نشریه در اعلانی دیگر آمده است:
دکتر پخاچف
طبیب قونسول‌گری امپراطوری روسی و بانک استقراضی ایران هر روز سه ساعت به ظهر مانده الی ظهر برای دیدن مریض معین است. برای دیدن فقرا هر روز غیر از ایام تعطیل دو الی چهار از ظهر گذشته حاضر است در مریض‌خانه‌ی بانک استقراضی سبزه‌میدان.
در اعلانی دیگر در معرفی یک مطب در شماره‌ی ۲ نشریه‌ی «گلستان» آمده است:
دکتور حسن‌بیک آقایوف در سبزه‌میدان، عمارت ابتهاج‌الملک که منزل رحیم‌خان خلیل‌اوف است، هر روز از دو ساعت الی چهار ساعت از دسته گذشته [؟] و از سه ساعت به غروب مانده الی مغرب، مریض‌ها را قبول می‌کند.
در معرفی یک طبیب جراح ارمنی نیز اعلانی در شماره‌ی ۷۳ جریده‌ی «خیرالکلام» به تاریخ صفر ۱۳۲۹ ق درج شده که متن آن از این قرار است:
دکتر آرشاک کارپطیان
طبیب جراح
فارغ‌التحصیل از مدرسه‌ی عالی طبی [ژنو] همه روزه از صبح تا ظهر و از دو ساعت بعد از ظهر تا غروب برای معالجه‌ی عموم مرضا در مطب حاضر است.
محل: خانه‌ی آوادیس بزرگ [محکمه‌ی دکتر کاراپطیان].
به‌ظاهر در آن دوره هنوز دندان‌پزشکی رایج نبوده است، چرا که عموم اعلان‌ها با عنوان «دندان‌ساز» در نشریات منتشر شده‌اند. یکی از این اعلان‌ها که در نشریه‌ی «خیرالکلام» آمده، از این قرار است:
دندان‌سازان پاریسی
مسیو انانیان دندان‌ساز و همچنین خانم ایشان دندان‌ساز هر روز با کمال احترام برای پذیرفتن آقایان و خانم‌ها حاضر می‌باشند. هر قسم معالجه برای دندان لازم باشد، متعهد می‌شوند و دندان هم به قیمت مناسب درست می‌نمایند. منزل جنب کلیسا: در خانه‌ی خارطون کالوستیان.
از نکات جالب این آگهی حضور یک زوج دندان‌ساز در آن دوره جهت امور دندان‌پزشکی است که در نوع خود جالب توجه است.
در رابطه با دندان‌سازی به یک اعلان پُر و پیمان در شماره‌ی ۳۳ نشریه‌ی «خیرالکلام» برمی‌خوریم که توسط میرزا محمدخان مسنن‌السلطان به‌طبع رسیده و در نوع خود بسیار خواندنی است:
حضور هموطنان محض آسایش عموم به عملیات علمی که از اختراعات جدید تحصیل شده به‌قرار ذیل پرداخته و خدمات به ابناء وطن می‌نماید. اطفالی که دندان‌شان کج روییده باشد به‌سهولت راست می‌نمایم. دندان معیوب که قابل پر کردن نیست با دوای مخصوص بدون احساس درد می‌کنم. دندان مصنوعی را به نمره و به قیمت بی‌فنر ساخته می‌شود. هر کس میل تحصیل این علم را داشته باشد، بدون حسد در تعلیم آن حاضرم. از صبح الی غروب با کمال ادب پذیرفته خواهد شد.
جنب آقا سید ابوجعفر، خانه‌ی حاجی سیدعلی بادکوبه‌ای
(اقل الحاج میرزا محمدخان مسنن‌السلطان).
در برخی دیگر از اعلان‌ها به معرفی و تبلیغ برخی داروهای خاص که مختص امراض ویژه‌ی آن دوران بوده است، پرداخته شده و مراکز فروش آن‌ها ذکر شده است. در شماره‌ی ۹۱ جریده‌ی «خیرالکلام» اعلان شده:
دوای جدید برای معالجه‌ی سفلیس، امتحان شده، تازگی از پاریس وارد به دواخانه‌ی دکتر قنبراف شده. از مخترعات (پُرفسرا ارلیخ برلینی) به دواخانه‌ی جدید دکتر قنبراف موجود است. دکترها و همکارهای ما هم بخواهند تقدیم می‌شود. (قنبراف).
اعلانی دیگر در شماره‌ی ۶۱ نشریه‌ی «خیرالکلام» مربوط به دوای آبله است که در دواخانه‌ی مرکزی شهر ارایه می‌شده است:
محض خدمت به نوع و نجات اطفال معصوم از مرگ، دواخانه‌ی عمومی همه هفته مایه‌ی آبله‌ی تازه وارد می‌کند و قیمت هر یک لوله دو قران است که همان قیمت خرید فرنگ است.
در یک اعلان جالب توجه که در شماره‌ی ۴ جریده‌ی «ساحل نجات» درج شده به تعرفه‌ی دارویی برای معالجه‌ی بواسیر می‌پردازد. نکته‌ی قابل تعمق آن است که محل عرضه‌ی این دارو، دفتر خود نشریه! ذکر شده و ذیل آن امضای افصح‌المتکلمین، مدیر نشریه، آمده است:
دوایی است برای معالجه‌ی بواسیر از هر قسم باشد. دکمه یا خارش یا خون به تدهین درست می‌شود. تازه را سه روزه و کهنه‌ی ده ساله را یک ماهه علاج می‌کند. هر که طالب است به اداره رجوع کند.
افصح‌المتکلمین
آن‌چه در بالا آمد، نمونه‌هایی بود از اعلان‌هایی که مدعیان طب در عصر مشروطه در جراید آن دوره منتشر می‌کردند. در بررسی دقیق‌تر متن این اعلان‌ها به نکاتی برمی‌خوریم که در نوع خود جالب توجه است. با گذشت حدود یک قرن از درج این آگهی‌ها، به شباهت‌ها و تفاوت‌های بین اعلان‌های آن دوره و امروز برمی‌خوریم. آن‌چه در متن اعلان‌های آن دوره نمود دارد ادعاهای نوع‌دوستانه و خیرخواهانه‌ی مدعیان آن است که امروزه اثری از این مدعاها نیست و آن‌چه همچنان باقی مانده ادعاهای شفابخشی است که تا امروزه پابرجاست و البته آن‌چه برای همیشه از متن آگهی‌های پزشکان امروز پاک شده یک جمله است: «ویزیت رایگان برای فقرا.»