پزشکان گیل

پس از برگزاری مراسم بزرگداشت دکتر سیدحسن تائب در اسفند سال گذشته و انتشار ویژه‌نامه‌ی مربوط به آن در سایت مجله، ای‌میلی از یک همکار مقیم ایتالیا به دستم رسید که در آن با پیوست سندی از تاریخ پزشکی گیلان اظهار امیدواری کرده بود این سند برای بایگانی تاریخ پزشکی گیلان به‌کار آید. فرستنده‌ دکتر قهرمان دیوان‌بیگی، دکترای استئوپاتی۱ بود و سند پیش‌گفته که تصویر آن در مقاله‌ی حاضر با عنوان «سند دوم» آمده، حکم مربوط به اعطای نشان افتخار به جد (پدر پدربزرگ) ایشان است.
پاسخ مشتاقانه‌ی من به این نامه سبب دریافت اطلاعات بیشتر از این پزشک پیش‌کسوت شد. باشد که به‌قول ایشان این اطلاعات هر یک چون قطعه‌ی کوچکی از پازلی تاریخ، ما را در تکمیل حافظه‌ی جمعی و هویت ملی‌مان یاری رساند. و در نهایت آن‌چه در مقاله‌ی حاضر خواهید خواند مروری است بر این اطلاعات خانوادگی (که طبیعتاً پس از گذشت یک و نیم قرن نمی‌تواند خالی از خطا باشد) با تطبیق این اطلاعات با سه سند پیوست و دیگر منابع در دسترس مرتبط با تاریخ پزشکی گیلان، با این امید که یاری خوانندگان فرهیخته و صاحب‌نظر به هر چه درست‌تر چیدن قطعات این پازل بیانجامد.

پزشک مشروطه‌خواه
چنان‌که دکتر دیوان‌بیگی نوشته‌ است، میرزا ابوالقاسم اسعدالحکما دیوان‌بیگی فرزند علیجان دیوان‌بیگی، از تجار معروف و ثروتمند گیلان بود که ابتدا به تحصیلات حوزوی پرداخت و سپس برای تحصیل طب به مدرسه‌ی دارالفنون رفت. بنا بر منابع تاریخی، در مدرسه‌ی دارالفنون که میراث میرزا تقی‌خان امیرکبیر از ابتدای عصر ناصری بود، در کنار تدریس رشته‌های دیگر، پزشکی نیز در یک دوره‌ی چهار ساله تدریس می‌شد و مدرسان دروس مختلف آن فرنگی یا ایرانیان تحصیل‌کرده‌ی فرنگ بودند. در سند دوم با اشاره به تحصیل اسعدالحکما در دارالفنون، به‌ویژه به نام دکتر آلبر که گویا استاد مستقیم وی بوده، اشاره شده است. (در عکس پیوست، اسعدالحکما نفر اول از سمت راست است.)
چنان‌که دکتر دیوان‌بیگی می‌نویسد، در زمان نهضت جنگل بیمارستان ۱۱ تختخوابی رشت زیر نظر اسعدالحکما بوده و دکتر تاشچیان در بخش زنان و زایمان آن به کار اشتغال داشته است. در این اطلاعات خانوادگی باید بیشتر تامل کرد. با رجوع به کتاب «بیمارستان‌های رشت از مشروطه تا ۱۳۵۷» نوشته‌ی دکتر سیدحسن تائب، بیمارستان فوق یا باید بیمارستان ۱۲ تختخوابی «آقا سیدعلی آقا» واقع در قرق کارگزار (خیابان حاجی‌آباد یا انقلاب فعلی) باشد یا بیمارستان ۲۴ تختخوابی «ملی» یا «خیریه» در خیابان بیستون که پس از بیمارستان نخست و مقارن با نهضت جنگل دایر شد و پزشکان آن «به‌نوبت روزانه چند ساعت به رایگان از بیماران بستری و مراجعین سرپایی عیادت می‌کردند» و البته نام اسعدالحکما در این کتاب بین پزشکان این دو بیمارستان ضبط نشده است.
در واقع در کتاب «بیمارستان‌های رشت…» تنها یادی که از اسعدالحکما شده این است که «در زمان نهضت مشروطیت، که مجاهدین رشت برای فتح پایتخت به تهران می‌رفتند، دکتر حسین‌خان فیلسوف‌السلطنه، دکتر پطروس تاشچیان و دکتر اسعد‌الحکما اطبایی بودند که با ستون جنگی مجاهدین همراه بودند و مجروحان جنگی را معالجه می‌کردند.»
در مورد فعالیت‌های انقلابی اسعدالحکما پس از نهضت مشروطه نیز دکتر دیوان‌بیگی به‌نقل از احمد کسروی در کتاب «تاریخ مشروطه» می‌نویسد «بنا به تقاضای دولت وقت، حکم تبعید ۱۱ نفر از آزادیخواهان گیلان اعلام شد که نام اسعدالحکما دیوان‌بیگی و عزت‌الله‌خان هدایتی در آن قید شده بود» و می‌افزاید که نفر دوم پدرزن اسعد‌الحکما و از فعالان و یاران نهضت جنگل بوده است. اظهارنظر و تکمیل این اطلاعات برعهده‌ی گیلان‌پژوهان محترم و به‌ویژه پژوهندگان تاریخ گیلان در زمان انقلاب مشروطه و نهضت جنگل است.
دکتر دیوان‌بیگی همچنین از تحصیلات تکمیلی اسعد‌الحکما در رشته‌های داروسازی و جراحی پس از اتمام تحصیلات اولیه، یاد می‌کند که این امر به‌نوعی در سند دوم نیز با عبارت «بعلاوه تحصیلات دیگر تکمیل نموده» آمده است. وی همچنین می‌نویسد اسعدالحکما در محله‌ی مسجد صفی رشت (خانه‌ی دیوان‌بیگی) داروخانه و مطب داشته که شخصی به نام محمد مسوول مدیریت آن بوده است. دعوت به همکاری با درجه‌ی سرتیپی در ارتش و ریاست نظام وظیفه‌ی (ریاست اطبای نظامی؟) رشت و استرآباد از دیگر اطلاعات مورد اشاره در این نامه است.

ریاست اطبای نظامی گیلان
سند اول حکمی است به تاریخ ۲۴ صفر ۱۳۱۷ قمری که با استفاده از یک سایت تبدیل تاریخ‌های خورشیدی، قمری و میلادی۲ برابر است با ۱۳ تیر ۱۲۷۸ خورشیدی و ۴ ژوییه‌ی ۱۸۹۹ میلادی. بنا بر این حکم، با افزایش حقوق اسعدالحکما مخالفت، و در عوض وی به ریاست اطبای نظامی گیلان منصوب می‌شود! در این سند آمده است:
شرحی که در باب خدمات میرزا ابوالقاسم‌خان اسعدالحکما قلمی و ریاست اطبا و مواجب و جیره از برای او استدعا نموده بوده بشرف عرض حضور مرحمت ظهور مبارک اقدس همایون ملوکانه روحنا فداه رسید دستخط انجم نقطه مبارک اینطور بعز صدور مقرون کرده (اضافه مواجب که نمی‌شود عیب ندارد ریاست اطبای نظامی گیلان باو رجوع بشود) علی‌العجاله این مرحمت که در حق مشارالیه مبذول کرده مایه افتخار کامل است
این سند امضا ندارد ولی هر چه هست از سوی شخص ناصرالدین شاه صادر شده است.

نشان طلای عالی
سند دوم حکم اعطای نشان است به تاریخ ۲۳ شعبان ۱۳۲۷ قمری که برابر می‌شود با ۱۸ شهریور ۱۲۸۸ خورشیدی و ۹ سپتامبر ۱۹۰۹ میلادی.
در حکم فوق که بر سربرگ «وزارت معارف و فواید عامه» نوشته شده و مهر این وزارتخانه را دارد، آمده است:
چون جناب مجدت و فخامت نصاب آقا میرزا ابوالقاسم اسعدالحکماء از محصلین دوره‌ طب مدرسه‌ مبارکه دارالفنون بوده و در مجلس درس دکتر آلبر زحمات کشیده تا مراتب تحصیل طبی خود را بعلاوه تحصیلات دیگر تکمیل نموده و برای حفظ صحت از طرف دیوان اعلی باسترآباد و بعضی نقاط دیگر ماموریتها رفته و استحقاق خود را نموده است از طرف اداره معارف بدرجه امتیازی ظل ‌الله قران مباهی آمد لهذا مشارالیه از جانب وزارت معارف باعطاء یک قطعه نشان طلای عالی دولت علیه ایران قرین افتخار آمد که در مواقع لازمه نشان مزبور را زیب پیکر اعتبار خود نماید فی تاریخ فوق.

اجازه‌ی طبابت در رشت
سند سوم در حقیقت پروانه‌ی مطب اسعدالحکماست برای طبابت در رشت و توابع آن. نمی‌دانم تا پیش از آن، صدور پروانه‌ی طبابت مرسوم بود یا نه، ولی این پروانه را «وزارت معارف دولت علیه‌ی ایران» به‌موجب قانون طبابت مصوبه‌ی سوم جمادی‌الاخر ۱۳۲۹ قمری (۱۰ خرداد ۱۲۹۰ خورشیدی و ۱ ژوئن ۱۹۱۱ میلادی) صادر کرده بود. تاریخ صدور این پروانه چهارم برج سرطان (تیر) توشقان ئیل (سال خرگوش) بدون ذکر سال شمسی و با درج سال قمری ۱۳۲۲ یا ۱۳۳۳ است. با توجه به این‌که سال ۱۲۹۰ خورشیدی در تقویم ترکی «تنگوز ئیل» (سال خوک) بوده، می‌توان دریافت که تاریخ درست این پروانه‌ی مطب ۱۳ شعبان ۱۳۳۳ برابر با ۴ تیر ۱۲۹۴ خورشیدی و ۲۶ ژوئن ۱۹۱۵ میلادی (مقارن با آغاز نهضت جنگل) است.

سخن آخر
همان‌طور که در ابتدا گفتم، نگارش این مختصر درباره‌ی یکی از پیشگامان پزشکی گیلان را مدیون لطف نتیجه‌ی ایشان، دکتر قهرمان دیوان‌بیگی هستم. همچنین در تدوین تاریخ‌ها از لطف استادم جناب محمد بشری، شاعر و گیلان‌پژوه گرامی، برخوردار بوده‌ام. با وجود منابع دیگر و خوشبختانه حضور گیلان‌پژوهان صاحب‌نظر در استان، یافتن اطلاعات بیشتر چندان دور از دست نبود، ولی به‌دلیل تعجیل در انتشار این مقاله به‌مناسبت «روز پزشک» ۱۳۸۹، ترجیح دادم همین مختصر را تقدیم کنم و برای تکمیل آن در انتظار یاری این استادان باشم.

۱٫    دکتر قهرمان دیوان‌بیگی متولد رشت و فارغ‌التحصیل فیزیوتراپی و استئوپاتی از ایتالیاست. (استئوپاتی شاخه‌ای از پزشکی است که بیشتر بر نقش دستگاه عضلانی- اسکلتی در سلامت و بیماری‌ها تاکید دارد.) وی مقیم و شاغل در فلورانس ایتالیا، مشاور تیم‌های ورزشی حرفه‌ای و مدیر مدرسه‌ی مانوال‌تراپی اروپایی در شهر فلورانس است که تا کنون کارگاه‌های آموزشی متعدد در اروپا و ایران (از جمله سال ۱۳۸۶ در رشت) برگزار کرده است.

۲٫

http://www.loghman.info/cal/index.php.html