پزشکان گیل

دکتر رقیه حج‌فروش

 بیماری‌های کبدی می‌تواند به آسیب بافت کبد و در نهایت بروز اسکار و سیروز کبدی بیانجامد. مصرف بالای الکل، هپاتیت‌های‌ B، C و هپاتیت خود‌ایمن، کبد چرب غیرالکلی (NAFLD)، سیروز صفراوی اولیه و بیماری ویلسون از جمله مواردی هستند که سبب آسیب جدی بافت کبد می‌شوند و همچنین برخی از داروها از جمله متوترکسات نیز دارای عوارض کبدی خفیف تا بسیار شدید (فیبروز و…) هستند.

تا مدت‌ها بیوپسی کبدی روش استاندارد طلایی مرحله‌بندی (staging) فیبروز کبد به‌ویژه برای پیگیری درمان مبتلایان به هپاتیت‌های ویروسی B و C به‌شمار می‌رفت؛ اما بیوپسی روشی تهاجمی است، گران است و بیمار باید حداقل نصف روز بستری شود، و عوارضی مثل درد و خونریزی هم دارد. (اگرچه خونریزی در بیوپسی کبد عارضه شایعی نیست ولی در صورت بروز، خطر قابل توجهی دارد.) به‌علاوه نمونه‌‌های بیوپسی چون بخش کوچکی از بافت کبد را در خود دارد، نشان‌دهنده کل کبد نیست و همین می‌تواند سبب مرحله‌بندی اشتباه (بیشتر یا کمتر تخمین زدن مرحله واقعی) شود. همچنین خطای نمونه‌گیری در بیش از ۲۵ تا ۳۰ درصد بیوپسی‌ها رخ می‌دهد و از سویی تفسیر پاتولوژیست‌های مختلف ممکن است متفاوت باشد.

با توجه به این محدودیت‌ها و احساس نیاز به روش‌های غیرتهاجمی، فیبرواسکن به‌عنوان یک تست غیرتهاجمی وارد بازار و از سوی FDA تایید شد. این نوع تصویربرداری که می‌تواند فیبروز و تجمع چربی در کبد را نشان دهد، روشی غیرتهاجمی، سریع و ساده است که با استفاده از اولتراسوند و با تکنیک الاستوگرافی گذرا (Transient Elastography) کار می‌کند. در این تصویربرداری، سختی و قوام کبد را با اندازه‌گیری سرعت امواج لرزشی که به‌وسیله یک پروب روی پوست ایجاد می‌شود، ارزیابی می‌کنند و نتیجه آن هم مثل سونوگرافی به‌سرعت قابل مشاهده است.

تصویر ۱. پروب فیبرواسکن را در فضای بین‌دنده‌ای نزدیک لوب راست کبد قرار می‌دهند و امواج ۵۰ مگاهرتزی از یک مبدل کوچک که در انتهای پروب قرار دارد از داخل کبد می‌گذرد. دستگاه سپس سرعت امواج شکسته شده برگشتی از داخل کبد را می‌سنجد و این اندازه‌گیری تبدیل به سنجش سختی کبد می‌شود.

تفاوت فیبرواسکن با سونوگرافی کبد این است که در سونوگرافی، امواج صوتی یک تصویر قابل دیدن از کبد ایجاد می‌کند، چیزی شبیه به یک تصویر تار یا غیرشفاف؛ اما ‌جز در موارد خاص مثل فیبروز پیشرفته، هیچ اطلاعاتی درباره سختی یا وجود اسکار کبدی نمی‌دهد. در مقابل، فیبرواسکن برای یافتن اسکارهای با شدت کمتر، حساسیت بیشتری نسبت به سونوگرافی دارد. به‌عبارت دیگر، حساسیت بیشتر فیبرواسکن به پزشک اجازه می‌دهد تا آسیب و اسکار کبدی را در مراحل اولیه و بسیار زودتر از سونوگرافی نشان دهد؛ بنابراین درمان سریع‌تر و قبل از پیشرفت بیشتر بیماری انجام می‌شود. همچنین برای بررسی کبد چرب، فیبرواسکن بسیار حساس‌تر از سونوگرافی است و پزشک می‌تواند درجه و شدت ارتشاح چربی را از نظر کمی ارزیابی کند.

نتایج تست با واحد کیلو پاسکال اندازه‌گیری می‌شود و از ۲ تا ۷۵ متغیر است. محدوده نرمال بین ۲ تا ۷ و به‌‌طور متوسط ۳/۵ کیلو پاسکال است.

اسکار و آسیب کبد ۴ مرحله دارد (جدول ۱):

F0: هیچ اسکاری وجود ندارد.

F1: فیبروز خفیف

F2: فیبروز متوسط

F3: فیبروز شدید

F4: سیروز یا فیبروز پیشرفته.

به‌همین ترتیب، میزان تجمع چربی نیز با نمرات S0 تا S3 (بدون استئاتوز تا استئاتوز شدید) مشخص می‌شود.

فیبرواسکن در مقایسه با بیوپسی کبد فواید زیادی دارد: انجام آن دردناک نیست، نیاز به مصرف مسکن یا آرامبخش ندارد و عارضه‌ای نیز ندارد؛ همچنین بسیار ارزان‌تر از بیوپسی است، انجام آن تنها ۵ تا ۷ دقیقه زمان می‌برد و پزشک می‌تواند، همانند سونوگرافی، در هنگام ویزیت بیمار به تشخیص برسد.

محدودیت فیبرواسکن در بیمارانی است که آسیت یا چاقی مفرط دارند که در این موارد به‌علت محدودیت تکنیکی نمی‌توان آن را انجام داد یا در صورت انجام، نتایج آن خیلی قابل اعتماد نیست. علاوه بر آن، در کنار همه مزایای فیبرواسکن، باید به این نکته نیز توجه کرد که میزان دقت و صحت گزارش‌ها به شدت وابسته به مرکز و اپراتور انجام‌دهنده آن است. همچنین وجود مواردی چون همانژیوم، کیست، تومور و… در بافت کبد نیز از دقت فیبرواسکن می‌کاهد و در مجموع منطقی است نتایج غیرطبیعی گزارش‌شده با یافته‌های دیگر از جمله آزمایش آنزیم‌های کبدی و سونوگرافی و… تطبیق داده شود.

تصویر ۲. یک نمونه گزارش فیبرواسکن

برای اندازه‌گیری فیبروز کبد روش‌های غیرتهاجمی دیگری از جمله تست‌های رادیولوژیک و اندازه‌گیری بیومارکرهای خونی نیز وجود دارد؛ ولی روش رادیولوژیک (الاستوگرافی مگنتیک رزونانس) اگرچه بسیار دقیق است، با این‌حال برای انجام نیاز به MRI دارد که گران‌تر و کمتر در دسترس است. از آن گذشته، بیومارکرهای خونی و تصویربرداری رادیولوژی فوق هیچ‌یک اختصاصی نیستند و بسیاری از گایدلاین‌ها توصیه به استفاده توامان از آن‌ها دارند.

Ref

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3594956/

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3594956/

دکتر رقیه حج‌فروش

پزشک عمومی

Email: dr.hajf@gmail.com